مسجد استاد شاگرد تنها اثر بجا مانده از دوره چوپانی در تبریز است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای منتشر شده، مسجد استاد شاگرد تنها اثر بجا مانده از دوره چوپانی در تبریز است.

مسجد استاد شاگرد متعلق به دوره چوپانان یکی از مساجد قدیمی شهر تبریز است که در خیابان فردوسی این شهر واقع شده است. بنای اولیه آن توسط امیرحسن چوپانی ملقب به علاء الدین در سال 742 هجری قمری ساخته شده و به نام خان مغول یعنی سلیمان، نواده هلاکوخان موسوم شد و به همین دلیل به اعتبار نام بانی و خان، عده ای آن را سلیمانیه و برخی علائیه نامیده اند.

وجه تسمیه مسجد به این علت است که کتیبه های داخل و مندرجات دیوارهای خارج آن، به خط عبدالله صیرفی، خطاط معروف دوره ایلخانی و یکی از شاگردان او نوشته شده که به مسجد استاد و شاگرد نیز شهرت یافته است.

در بنای مسجد، گنبد بزرگ و طاق ها و پایه های آجری در عین سادگی و در قسمت پای طاق های گنبد، عبارت های «بسم الله الرحمن الرحیم»، «ماشاءالله»، «یا علی (ع) مدد»، «اللهم صلی علی محمد و آل محمد» نوشته شده است.

در بیرون دیوار شمالی مسجد، سنگ مرمرینی نصب شده که تاریخ تعمیر و نام مرمتگر بطور برجسته به خط نستعلیق بر آن نقش بسته است. بنای مسجد در زمان «عباس میرزا نایب السلطنه» مرمت کلی شده و مرمت های دیگری در سال 1295 هجری توسط «حاج میرزا محمدعلی اوانسری قراچه داغی» و در سال 1338 از طرف «حاج محمد اردبیلی» صورت گرفته است.

تاریخچه مسجد

بررسی ها و مطالعات نشان می دهد که این مسجد در زمان امیر حسن چوپان ملقب به علاءالدین ساخته شده و بانی ساخت آن کسی نبود جز شیخ حسن چوپانی فرزند تیمورتاش. او این مسجد را به افتخار سلیمان از نوادگان چنگیز خان مغول، مسجد سلیمان نامگذاری کرد. البته برخی ها این مسجد را علائیه می خواندند. گفته می شود که تا قبل از سال 742 مسجد سلیمانیه ای در این محل وجود داشت که طی زلزله ای به کلی ویران و این مسجد جایگزین آن شد.

مسجد جدید یکبار دیگر در زلزله سال 1193 به کلی ویران شد، اما عباس میرزا عملیات مرمت آن را بر عهده گرفت. این مسجد یک قرن بعد و در سال 1295 یک بار دیگر تحت مرمت و بازسازی قرار گرفت. با استناد به کتیبه مرمرین مسجد میتوان گفت که محمد آقا اردبیلی در سال 1338 آن را تعمیر کرده است. بنایی که امروزه از مسجد استاد شاگرد می بینید به همین دوره مرمت حاج محمد اردبیلی مربوط است.

فضای داخلی مسجد

با ورود به محله اردبیلی ها، دیوارهای بلند و ضخیم مسجدی نمایان می شوند که یکسره از آجر ساخته شده اند. این مسجد از دو شبستان بزرگ با طاق های بسیار بلند و یک فضای گنبددار تشکیل شده است.

مسجد استاد شاگرد پیش از این دارای یک صحن بسیار بزرگ و حوضی در وسط آن بود که بعدها این قسمت را به فضای دانشسرای دخترانه اختصاص دادند و حالا دیگر حوضی در آن وجود ندارد.

ناگفته نماند که این مسجد طی دو دهه گذشته یک بار دیگر بازسازی و در سال 1382 مجدداً افتتاح شد و در دسترس بازدید عموم قرار گرفت ولی همانطور که ذکر شد، این مسجد تنها در ساعات اقامه نماز باز خواهد بود.

خواجه عبدالله صیرفی، استادکار تنها بنای باقی مانده از دوران چوپانی تبریز

خواجه عبدالله صیرفی فرزند محمود صراف تبریزی از مشاهیر خوشنویسان و کتیبه نویسان قرن هشتم هجری است. زندگانی صیرفی معاصر است با حکمرانی الجایتو سلطان محمد خدابنده، سلطان ابوسعید بهادر خان و سلیمان خان. صیرفی شاگرد بلا واسطه سید حیدر گنده نویس و سید حیدر نیز شاگرد یاقوت مستعصمی بود، حافظ حسین کربلائی، مولف تذکره ارزشمند «روضات الجنان و جنات الجنان» که خود در زمره خوشنویسان قرن دهم هجری است، می نویسد: «خواجه عبدالله اگرچه درک زمان خواجه یاقوت مستعصمی رحمه ا… کرده، اما شاگرد سید حیدر گنده نویس است که او شاگرد خواجه یاقوت است و معاصر بوده با حضرت پیر یحیی صوفی شیرازی و جناب پیر نیز درک زمان حضرت خواجه یاقوت مستعصمی علیه الرحمه کرده بود، اما به خدمتش مشرف نگشته شاگرد خواجه مبارک شاه زرین قلم است و او شاگرد خواجه یاقوت است.»

تقریباً تمام منابع تاریخی از صیرفی با عنوان خطاط و کتیبه نویس یاد کرده اند و در برخی منابع به مهارت او در کاشی تراشی نیز اشاره شده است. از آن جمله قاضی احمد در گلستان هنر درباره صیرفی می نویسد: «در کتیبه نویسی استاد و از کاشی تراشی وقوف تمام داشت، عمارات دارالسلطنه تبریز، خصوصاً مسجد استاد شاگرد و کتیبه های بیرون و درون و گنبدها و سردرها تمامی به خط اوست و در مدرسه دمشقیه دارالسلطنه تبریز کتیبه طاقی به خط اوست و در راه بیلانکوه تبریز، در مسجدی قریب به بقعه سلیمانیه کتیبه ای کاشیکاری به خط اوست.»

تاریخ وفات صیرفی دقیقا مشخص نیست، میرزا حبیب اصفهانی در تذکره خط و خطاطان وفات صیرفی را سال 742 هجری نوشته است. این در حالی است که در موزه اسلامی ترکیه قرآنی به خط صیرفی نگهداری می شود که در سال 744 کتابت شد. از سوی دیگر حافظ حسین در روضات الجنان به یکی از کتیبه های صیرفی در مقبره پیر رومی در تبریز اشاره دارد که در سال 746 هجری نوشته شده است. با این حال او در روضه سوم این کتاب که به ذکر مزارات چرنداب اختصاص دارد به تاریخ وفات صیرفی اشاره ای نکرده است.

چرانداب، مدفن خواجه عبدالله صیرفی

گورستان چراندب در قسمت جنوبی شهر تبریز قرار داشته و بخش قابل توجهی از عرصه محله قدیمی چرانداب را به خود اختصاص داده است. حافظ حسین کربلایی درباره مدفن خواجه عبدالله صیرفی و شاگرد او حاجی محمد بندگیر می نویسد: «مرقد و مزار آن دو بی بدیل بی نظیر، خواجه عبدالله صیرفی و مولانا حاجی محمد بندگیر هم در حوالی مقبره مولانا عبدالصمد واقع است، در محوطه منزلی است که چون از شهر به مقبره چرنداب می آیند به جانب چپ واقع است از خوشنویسان مشهور و معروف اند اظهر من الشمس و ابین من الامس خصوصاً در فن مثنی که ختم است آن شیوه بر آن دو دانا و مثنی اختراع خواجه عبدالله صیرفی است و هیچکس در هیچ عصر و در هیچ جا مثنی را مثل او ننوشت.»