باید نسخه مناسبی را برای مرمت گنبدها تعریف و تالیف کنیم

ایلنا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده و گزارشات منتشر شده، باید نسخه مناسبی را برای مرمت گنبدها تعریف و تالیف کنیم.

اواخر اردیبشهت سال جاری بود که مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان از اتمام عملیات مرمت 11 ساله گنبد عظیم مسجد امام اصفهان همزمان با هفته میراث فرهنگی خبر داد.

گنبد مسجد تاریخی امام (ره) اصفهان با کاربرد بیش از 500 هزار قطعه کاشی به عنوان بزرگترین گنبد کاشی کاری از مساجد تاریخی جهان شناخته می شود. در اواخر سال 1389 با نصب داربست روی گنبد مشاهده شد که در بخش جنوب شرق گنبد به دلیل اینکه بیش از سایر بخش های گنبد در معرض آفتاب و عوارض جوی است، لایه های زیرین و تزئینات کاشی کاری گنبد دچار آسیب جدی شده است. روی همین اصل با توجه به اینکه این بخش از گنبد در عملیات دهه 80 خورشیدی مرمت شده بود، عملیات مرمت با تجهیزات کارگاه و انتخاب پیمانکار متناسب با این گنبد آغاز شد.

این گنبد عظیم از 16 ترک تشکیل شده و ارتفاع بدنه اصلی گنبد از کمربند تابش فوقانی گنبد بیش از 37 متر است، لذا با بررسی های بعمل آمده در حین عملیات مرمت، مشخص شد سایر ترکهای گنبد نیز نیاز به مرمت دارد، لذا پس از اتمام عملیات ترکهای آسیب دیده و مرمت کامل لایه های زیرین گنبد، کار مرمت سایر ترکها نیز در دستور کار قرار گرفت. در نهایت با تأمین اعتبار لازم، تمامی ترکها، لایه های زیرین و تزئینات کاشی کاری گنبد با بیش از 500 هزار قطعه کاشی بطور کامل مرمت شد و با پایان مرمت ترک شانزدهم، عملیات مرمت این گنبد روز پنجشنبه 29 اردیبهشت به صورت مجازی و با دستور وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و با حضور قائم مقام وزیر و معاونت میراث فرهنگی کشور رسما به پایان رسید و عملیات جمع آوری داربست های گنبد پس از 11 سال بعد از پاکسازی کامل گنبد آغاز شد.

دقیقا در همین نقطه بود که انتقادات از مرمت این گنبد تاریخی شدت گرفت، چرا که چین خوردگی هایی در تعدادی از ترکهای گنبد دیده شد. علاوه بر این اعوجاج، تغییر رنگ و مات بودن بخشهایی از کاشی های جدید نسبت به سایر کاشی های گنبد و حتی تغییر رنگ و نقش گلهای ختایی و طرح و نقش های روی کاشی های گنبد مسجد امام اصفهان نیز مورد انتقاد قرار گرفت. اما در نهایت علیرضا ایزدی (مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان) با اشاره به حواشی مرمت گنبد مسجد امام مطرح کرد: طی یک قرن اخیر بیش از 3 بار آنهم در طی سالهای 1316.1328 مرمت کلی و در دهه 40 مرمت جزئی روی این گنبد انجام شد بویژه در دهه 80 خورشیدی بطور کامل مرمت شده است.

با توجه به مرمت های اساسی متعدد روی گنبد در طی 400 سال گذشته باید گفت دیگر هیچ کاشی اصیل صفوی روی آن باقی نماند. ضمن آنکه این روزها با انواع آلودگی های موجود در هوا عمر کاشی ها کاهش یافت، بر همین اساس و بر پایایه برآوردها گفته می شود عمر مفید کاشی ها حدود 25 تا 30 سال است.

او پیرامون اینکه باید نسخه مناسبی را برای مرمت گنبدها تعریف و تالیف کنیم، ادامه داد: از سالهای 79 تا حدود سال 85 مرمت های اساسی بر روی گنبد مسجد امام در جریان بود که با معرفی و انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 1385 این مرمت ها به دلیل برنامه های مختلفی که بنا بود برگزار شود، متوقف و داربست ها باز شدند. این گنبد بسیار عظیم است و 16 ترک دارد. 3 ترک آن در آن زمان مرمت نشده باقی ماند. در سال 1389 برآن شدند که 3 ترک باقیمانده در ضلع جنوب غربی گنبد مسجد امام که از قضا در بخشی قرار دارد که باران خور و آفتاب خور آن زیاد است را مرمت کنند.

در آن سال مطرح شد که علاوه بر ضلع جنوب غربی، تعدادی از کاشی هایی که قبلا مرمت شده بود در ضلع شرقی گنبد دارای ایراداتی است. از این رو تصمیم برآن شد تا تمام گنبد مرمت و ایرادات بطور کامل حذف شود. باتوجه به آنکه بیش از 500 هزار قطعه کاشی روی این گنبد قرار دارد و بزرگترین گنبد کاشی کاری جهان است و از آنجایی که وضعیت مالی بخش میراث فرهنگی نیز خوب نیست، مرمت 16 ترک آن بیش از 11 سال طول کشید. ترکها یک به یک تعویض، زیرساختهای گنبد اصلاح و کاشی ها در جای خود نصب شدند. درنهایت کاشی های قدیمی که قابل اصلاح و نگهداری بود نصب شد که حدود 20 درصد کاشی ها را در بر میگرفت. این در حالی است که مرمت گنبد مسجد امام در فاصله زمانی حدود 4 تا 5 سال از مرمت اصولی قبل از آن انجام گرفته و با این وجود بیش از 80 درصد کاشی های آن تعویض شده است.

با این وجود نگرانی اصلی درخصوص ترک 15 و 16 است که در قسمت اتصال آنها در راس گنبد شاهد ناهمواری و اعوجاج هستیم که به گفته مسئولان وجود داربست ها مانع دیده شدن این اعوجاج شده بود. انتقادات تا جایی پیش رفت که قائم مقام وزیر و معاون میراث فرهنگی کشور در مرداد سال جاری ناچار به تشکیل کمیته ویژه ای برای نظارت بر مرمت گنبد مسجد شد. علی دارابی در احکامی جداگانه، اسکندر مختاری، سید مرتضی فرشته نژاد، مهرداد حجازی و علیرضا ایزدی را به عنوان اعضای شورای عالی نظارت حفظ و مرمت میراث فرهنگی منصوب کرد. وظیفه اصلی اعضای این شورا، بررسی وضعیت مرمت گنبد مسجد جامع عباسی و رسیدگی به قصور احتمالی درمرمت صورت گرفته، مطرح شد.

اکنون با وجود آنکه حدود شش ماه از طرح انتقادات و مشکلات مرمتی گنبد مسجد امام اصفهان میگذرد اما هنوز پاسخ مشخصی از سوی مسئولان درخصوص وضعیت مرمتی این گنبد میراث جهانی ارائه نشده است. علیرضا ایزدی (مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان) گفت: معتقد هستم، شیوه های مرمتی که تاکنون انجام داده ایم خالی از اشکال نبوده و نیست. از این رو یکی از دغدغه های همیشگی من میدان نقش جهان و آن چیزی است که پیرامون آن اتفاق می افتد.

بیش از 13 سال است که مسجد امام با شکل و شمایل کنونی و با داربست های متعدد دیده می شود. اعتقاد من بر آن بود که تا چه زمانی می خواهیم این داربست ها را حفظ کنیم! تا زمانی که داربست ها پابرجا باشند، خطای دید نیز وجود خواهد داشت. از این رو با توجه به آنکه تصور میشد که کار مرمت گنبد مسجد امام تمام شده است، تصمیم برآن شد تا تکلیف آن را مشخص کنیم.

او پیرامون اینکه باید نسخه مناسبی را برای مرمت گنبدها تعریف و تالیف کنیم، ادامه داد: همانطور که در تصورات اولیه من وجود داشت، این احتمال را می دادم که ممکن است چین خوردگی هایی در گنبد وجود داشته باشد، چرا که از سالهای 1320 تاکنون فصل های مختلفی مرمت روی این گنبد اتفاق افتاده است. بخشی از این مرمت ها فنی و دقیق نبود. واقعیت آن است که نمی دانیم دقیقا در چه دوره ای اشتباهات مرمتی که اکنون شاهد هستیم، اتفاق افتاده و به دنبال آن هم نیستیم. مهم آن بود که مشکلات این مجموعه میراث جهانی به شکل مطلوب و درستی رفع شود. به این نتیجه رسیدیم که گروهی با تعدادی اندک از متخصصین میراثی و مرمتی کشور به منظور بررسی وضعیت مسجد امام اصفهان تشکیل دهیم.

ایزدی با اشاره به اعضای کمیته ویژه نظارت بر مرمت گنبد مسجد امام گفت: اسکندر مختاری نیز از اساتید به نام حوزه مرمت است، سید مرتضی فرشته نژاد از پیشکسوتان میراث استان اصفهان است و سالها به عنوان مدیرکل میراث استان فعال بود، مهرداد حجازی نیز از اساتید مطرح در حوزه سازه است که یکی از نگرانی های ما درخصوص وضعیت گنبد امام است؛ چرا که برخی از منتقدین بر این باور هستند که سازه دچار مشکل است. این درحالی است که نباید از تاثیر خشکسالی اصفهان که در مرکز شهر تاثیرهای فراوان گذاشته، غافل شد. فرونشست در بسیاری از نقاط شهری اصفهان مشهود است و حتی در ساختمانهای جدید الاحداث نیز مشهود است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان یادآور شد: نشستهای تخصصی با اساتید امر به صورت مجزا برگزار شد. قصد ما آن است که حرف همه را بشنویم و خارج از حب و بغض به بررسی این مهم بپردازیم. چراکه در بسیاری از مواقع با شانتاژهای عجیب و غریب با وضعیتی روبرو می شویم که از هدفمان دور میشویم. همچنین به دنبال آن هستیم که این تهدید را که صرفا متوجه مسجد امام نیست بلکه بسیاری از گنبدهای تاریخی را در بر میگیرد، به فرصت تبدیل کنیم و نسخه مناسبی برای مرمت گنبدها تعریف و تالیف کنیم. نباید فراموش کرد که بسیاری از گنبدهای تاریخی کشور به لحاظ مرمتی دچار مشکل هستند. در گنبد سلطانیه و بسیاری از بقاع با مشکل کاشی، ریزش کاشی و نقوش آنها مواجه هستیم.

او در پاسخ به این سوال که چگونه است که مرمت گنبد مسجد امام اصفهان 11 سال به طول می انجامد و اکنون با وجود مشکلات متعددی که با آن روبرو شده ایم کسی پاسخگو نیست، این درحالی است که باید هیات نظارتی بر مرمت وجود داشته باشد که در نهایت پاسخگوی مشکلات پیش آمده باشد، گفت: پیمانکار کسی است که در پروسه مناقصه شرکت می کند و برنده می شود و پروژه را در دست میگیرد. عموما وقتی پیمانکاری مرمت یک بنا را شروع می کند سایر پیمانکاران برای ادامه کارهای او کاندیدا نمی شوند. اما سعی کردیم از متخصصین برای این مهم دعوت کنیم.

مشکل فنی در این خصوص نداریم بلکه متد و روش جدیدی که باید درخصوص مرمت این بناها بکار ببندیم نداریم. ضمن آنکه چین خوردگی های موجود حتی در دهه های گذشته نیز وجود داشت اما به مرور، بیشتر شد. از این رو یکی از مباحثی که اکنون مورد توجه است، پایش سازه است که توسط حجازی مورد بررسی قرار گرفت. بخش نقوش توسط مختاری و بخش مرمتی نیز فرشته نژاد بررسی خواهد شد تا بتوانیم نسخه ای بپیچیم که این ماجراها تمام شود. البته بخشی از نگرانی هایمان بابت سازه مرتفع شد.

ایزدی با تاکید بر آنکه درحال حاضر بخش عمده ای از گنبد دچار مشکل نیست بلکه بخشی از ترکهای 15 و 16 و بخشی از ترکهای 1 و 2 دچار مشکل است، گفت: بزودی این مشکلات رفع خواهد شد. البته برخی می گویند که ملات را خراب کار کرده اند. تمام این نظرات باید تجمیع شوند چرا که درحال حاضر بخشی از کار مرمت، سلیقه ای است و نیاز هست تا سازوکار صحیحی در این خصوص تبیین و مشخص شود. ملاتی که از گذشته تاکنون استفاده می کنیم تفاوت کرده است و باید بتوانیم ملات بهتری را برای مرمت آثار تاریخی و گنبدها پیدا کنیم. ما چالش را به جان خریده ایم و آماده پاسخگویی هستیم اما به دنبال نسخه ای هستیم که بتوانیم آن را تعمیم دهیم. در این میان از بهره گیری از ملات جدید نیز استقبال خواهیم کرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان در پاسخ به این سوال که آیا میراث جهانی جای آزمون و خطاست که بتوانیم متد جدید از این طریق تعریف کنیم، گفت: ما که نمی آییم در مسجد امام این آزمون و خطا را انجام دهیم، اما در 20 سال گذشته چه اتفاقاتی افتاده است؟ بر حسب تجربه کسب شده و استفاده از دانش اساتید بر آن هستیم تا نقدهای مطرح شده درخصوص چین خوردگی ها، ملات و نقوش را مد نظر قرار دهیم و مرتفع کنیم. ضمن آنکه معتقد هستیم که باید بازه زمانی مرمت را طولانی تر کرد تا انزجاجات چه در پوسته درونی و چه در پوسته بیرونی رفع شود. به دنبال آن هستیم که بدانیم طی نیم قرن اخیر چه اتفاقاتی برای پوسته های مختلف گنبد مسجد امام رخ داد. وقتی وارد پوسته میشویم شاهد تخریب هایی از گذشته هستیم که باید استحکام بخشی آنها انجام شود.

او در پاسخ به این سئوال که آیا طی 11 سال اخیر که شاهد مرمت گنبد مسجد امام اصفهان بودیم، این مرمت ها انجام نشده، گفت: خیر بخشی از این مرمت ها صورت نگرفت، چرا که گنبد مسجد امام دارای سه پوسته داخلی، میانی و بیرونی است و تاکنون مرمت های صورت گرفته بر روی پوسته بیرونی بوده است. همچنین در سال 1322 کارهایی بر روی این گنبد انجام شده که نیازمند بررسی است و باید بدانیم که اکنون باید انزجاج پوسته داخلی را رفع کرد یا به دنبال رفع انزجاج های چند نقطه اخیر بود.

ایزدی درخصوص صحبت های مرمتگر مسجد امام و پذیرفتن اشتباهات موجود، گفت: بخشی از این مشکلات پذیرفته شد. ضمن آنکه چین خوردگی موجود به سادگی مشهود نیست و تنها در چند نقطه اتفاق افتاده است. نباید فراموش کرد که وقتی پروژه ای به پیمانکار تحویل داده می شود یک تحویل موقت دارد یک تحویل قطعی دارد. این مهم حتی به تحویل موقت هم نرسیده و پروژه به اتمام رسیده ای نیست. قاعده بر آن است که مهندس ناظر یا اداره کل میراث استان، در مرحله نخست پروژه را تحویل موقت کند و سپس تحویل دائمی. از آنجایی که پیمانکار موظف است آنچه براساس دستورالعمل شورای نظارت را به انجام برساند، هنوز تحویل موقت نیز صورت نگرفت است. داربست ها همچنان باقی خواهند ماند.

او همچنین درخصوص مسائلی که برخی کارشناسان درخصوص بازسازی گنبد مسجد امام مطرح کرده اند و معتقد هستند بجای مرمت بازسازی صورت گرفته، گفت: خیر اینگونه نیست. در زمان پهلوی تمام کاشی های دوره صفوی تعویض شدند و آنچه اکنون دیده می شود، کاشی دوره صفوی نیست. حتی اکنون هم ممکن است مارا به قبل و بعد از انقلاب کردن محکوم کنند اما مشکل اصلی به دوره پهلوی باز می گردد. هیچ منطقی قبول نمی کند که کاشی های سالم را دور بیاندازیم. در حال حاضر کمتر از 30 درصد کاشی های این گنبد تعویض شده اند.