نام واقعی و کاربری هارونیه چه بوده است؟

ایسنا/ بدنبال آخرین گزارش های منتشر گشته، این پرسش مطرح می گردد که نام واقعی و کاربری هارونیه چه بوده است؟

رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان شناس خراسانی اظهار کرد: متاسفانه برخی افراد به دلیل آگاهی پایین تاریخی از فرهنگ خراسان در معرفی و تاریخ گذاری آثار و ابنیه خراسان دچار اشتباه شده و تنها براساس نوشته های عامیانه دیگران به معرفی پرداخته اند که «گنبد هارونیه» یکی از این موارد است.

وی پیرامون اینکه نام واقعی و کاربری هارونیه چه بوده است؟ اضافه کرد: گنبد یا بقعه هارونیه یکی از نام های جعلی است که به صورت ناشیانه بر یکی از بناهای شاخص عصر ایلخانی، بازمانده از دوران تعالی رونق توس نهاده شده است. توس نام تغییر یافته «تابران» در قرون ابتدایی اسلام و یکی از چهار شهر ولایت «توس» از ولایات نیشابور و همردیف با سه شهر دیگر «نوقان»، «رادکان» و «ترغبذ» بود.

این باستان شناس خراسانی خاطرنشان کرد: معمولا هر یک از شهرهای منطقه که آبادتر و پررونق تر از دیگر شهرها میشد، توس نام میگرفت؛ مانند نوقان که در صدر اسلام بزرگتر و پررونق تر از دیگر شهرها بود و توس نیز نامیده میشد. از اواخر قرن چهار و اوایل قرن پنجم هجری قمری به دلایلی تابران بر نوقان پیشی گرفت و توس نامیده شد و این نام تاکنون نیز ماندگار بوده است.

لباف خانیکی ادامه داد: نام هارونیه نیز در نتیجه عدم آگاهی از دگردیسی و تغییر نام تابران بر آن بنا گذاشته شده و به نامگذاری مدفن هارون الرشید در سناباد نوقان یا زندان هارون در بغداد باز میگردد.

وی عنوان کرد: هارون الرشید در سال 193 هجری قمری در کاخ حمید ابن قحطبه در سناباد توس (نوقان) درگذشت و در مجاورت همان کاخ به خاک سپرده شد و به دستور پسرش مامون بر فراز گورش بنای گنبدداری ساخته و هارونیه نامیده شد.

لباف خانیکی ادامه داد: در سال 203 هجری قمری و در پی شهادت امام رضا (ع) پیکر مطهر این حضرت نیز به دستور مامون و به منظور برائت از اتهام صدور فرمان قتل آن حضرت در همان بنای هارونیه و بالای سر هارون الرشید به خاک سپرده شد و در ادامه آن مکان به عنوان «مشهد الرضا» مورد توجه و عنایت شیعیان و مورخان قرار گرفت و گنبد و بقعه هارونیه به متون راه یافت.

این پژوهشگر خراسانی خاطرنشان کرد: در سالهای بعد که عوام و برخی مستشرقین در جستجوی گنج آرامگاه فردوسی و آرامگاه غزالی توس را مورد نظر و تحقیق قرار دادند، بدون اینکه از تغییر نام تابران به توس آگاه باشند، با دیدن بنای گنبددار باقی مانده در توس آن را هارونیه و زندان هارون نامیدند.

وی تصریح کرد: تا اوایل قرن چهاردهم خورشیدی در متون و سفرنامه ها از هارونیه با عنوان های نقاره خانه، مسجد، آرامگاه فردوسی، آرامگاه غزالی، بقعه توس و خانقاه غزالی نام می بردند تا جایی که «دنالدسن» روحانی آمریکایی مقیم مشهد که در سال 1296 خورشیدی در جستجوی آرامگاه غزالی توس را مورد مطالعه میدانی قرار داد، از هارونیه به عنوان «بقعه توس» نام برده است.

لباف خانیکی اضافه کرد: اما پیش از دنالدسن «جیمز بیلی فریزر» در سال 1237 هجری قمری به عنوان «بزرگترین بنای توس» و «خانیکف» پژوهشگر روسی در سال 1275 هجری قمری آن را «مسجد خرابه» و «نی پیه» و «هانری رنه دالمانی» که در سالهای 1286 و 1298 هجری قمری به توس آمدند، از آن به عنوان «نقاره خانه» نام برده اند. رنه دالمانی احتمال داد که این مکان مسجد باشد.

وی گفت: در سالهای 1893 تا 1897 میلادی نیز ناصرالدین شاه و اعتمادالسلطنه از هارونیه به عنوان «عمارت بقعه مانند» نام برده اند و «کلنل چارلز ادوارد ییت» در سال 1893 میلادی از آن به عنوان «بنای بزرگ گنبددار» یاد کرده است.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی اظهار کرد: در نهایت «سر پرسی سایکس» نیز که در دهه نخست قرن بیستم هارونیه را دید، یادآور شد که این بنا به نامهایی چون گنبد، مزار، قصر و قلعه معروف بوده و خود او نیز در نقشه ای به عنوان «مقبره ویران» از آن نام برده است. البته طبق بررسی های «آرتور اپهام پوپ» در کتاب «بررسی هنر ایران» که در سال 1317 خورشیدی نوشته شده، اهالی محله توس به تصور قبر هارون آن را هارونیه می خواندند.

لباف خانیکی در خصوص ثبت این اثر عنوان کرد: این بنا در دی 1310 خورشیدی با نام «بقعه توس» به شماره 173 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

وی در مورد کابری و نام واقعی هارونیه اظهار کرد: با توجه به کاربری بنا هر کس از ظن خود به این بنا کاربری داده است اما کسانی که در تاریخ و فرهنگ خراسان مطالعات وسیعی داشته اند، هارونیه را به دلایل علمی «خانقاه» فرض کرده اند. برای مثال «عزیزالله عطاردی» که عمری را در مطالعه تاریخ و فرهنگ خراسان سپری کرده و در این رهگذر کتابخانه های بسیاری را تفحص کرده، در کتاب ارزشمند خود به نام «فرهنگ خراسان» نوشته است این بنا خانقاه خواجه عثمان هارونی نیشابوری، از عرفا و مشایخ قرن ششم هجری بشمار می رفته است. هارون یکی از قصبات اطراف نیشابور بوده و خواجه عثمان از آنجا به توس آمده، مقیم شده و در این بنا به تدریس و ارشاد پرداخته است.

لباف خانیکی افزود: مهدی سیدی، پژوهشگر تاریخ خراسان نیز که پیرامون جغرافیای تاریخی اطراف مشهد تحقیقات گسترده ای داشته، در کتاب «سیمای تاریخی فرهنگی شهر مشهد» به دنبال استدلال های عالمانه، هارونیه را خانقاه «امیر نظام الدین علی برزش آبادی» دانسته است.

وی ادامه داد: با توجه به این 2 نظریه و ساختار بنا بجز خانقاه نمی تواند باشد و بسیار بجا و مناسب است که به پاس احترام آن بزرگان و شهر پرآوازه توس، خانقاه توس جایگزین نام جعلی هارونیه شود.