سنگ بست چهارراه مهم جهانی بوده است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده و گزارش های منتشر شده، سنگ بست چهارراه مهم جهانی بوده است.

روستای کنونی سنگ بست از توابع شهرستان فریمان در 35 کیلومتری جنوب شرق مشهد و در کنار راه ارتباطی مشهد-فریمان واقع شده است.

در مجاورت شرق روستای سنگ بست کنونی یک محوطه وسیع و مهم باستانی وجود دارد که بازمانده از سنگ بست کهن است.

سنگ بست قدیم به لحاظ موقعیت و جایگاه رفیع اقتصادی و سیاسی از اهمیت زیادی برخوردار بوده و از گذشته های دور توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. از جمله راوندی، سمعانی، یاقوت حموی، ظهیری نیشابوری، ابن اثیر، ذهبی و دولتشاه سمرقندی از آن به عنوان منزلی مهم یاد کرده اند.

اهمیت سنگ بست تنها به دلیل قرار گرفتن آن بر سر راه جاده ابریشم نبود بلکه راههای دیگری نیز از سرتاسر خراسان و ایالت های همجوار در سنگ بست به آن وصل می شدند.

محوطه باستانی سنگ بست شامل دو بخش شمالی و جنوبی است، بخش شمالی که ظاهراً فاقد حصار و خندق بوده و به لحاظ ویژگی ها و عناصر معماری و مواد فرهنگی، هسته اولیه سنگ بست محسوب می شود و بخش جنوبی که به شکل مستطیل و دارای برج و بارو و خندق بوده، ظاهراً از سده پنجم ه.ق شکل گرفته و هر دو بخش بعد از تهاجم مغول ها و متروک شدن راه ابریشم از رونق افتاده و در اواخر قرن نهم ه.ق رباط دیگری به وسیله امیرعلی شیر نوائی در نزدیکی سنگ بست قدیم ساخته شده است.

احمدبن علی منینی در شرحی بر تاریخ یمینی فقط شماری از اقدامات عمرانی ارسلان جاذب را در سنگ بست، احداث کاروانسرا، مسجد جامع، خانقاه، آبگیرها و جایگاه ها برشمرده و اکنون که بجز آرامگاه ارسلان جاذب و یک مناره، بنایی بر جای نمانده کاملا مشخص است که در محوطه 9 هکتاری سنگ بست سازه های معماری فراوانی وجود داشته که اکنون انباشت آوار آنها به صورت تپه ماهورهایی پوشیده از قطعات آجر بر جای مانده است.
در بخش شمالی سنگ بست بقایای رباط سنگ بست قابل تشخیص است، رباطی که بنا به نوشته راوندی در کتاب راحه الصدور و خواند میر در کتاب مآثر الملوک و دولتشاه سمرقندی در کتاب تذکره الشعرا به همت ارسلان جاذب و احتمالا همانند رباط شرف با دو حیاط وار نوع کاخ رباط در دوره غزنویان ساخته شده است.

ارسلان جاذب سپهدار طوس، شخصیتی والامقام، ایران دوست و مورد احترام و علاقه فردوسی بوده است، به دلیل جایگاه خاص سنگ بست، ارسلان جاذب بیشتر در آنجا حضور داشته و پس از مرگ نیز در سنگ بست به خاک سپرده شده است.

آرامگاه ارسلان جاذب در سنگ بست دومین بنای بر جای مانده دوران اسلامی پس از مرقد مطهر امام رضا (ع) در خراسان است که احتمالا با الهام از آن و به شیوه چهار طاقی های ساسانی ساخته شده است.

حکیم زجاجی در کتاب همایون نامه، ارسلان جاذب و رباط و آرامگاه او را احتمالا با یادآوری گوردخمه های مهری اینگونه وصف کرده است:

«به طوس اندرون بود والی امیر/ یکی مرد با دانش و یاد گیر
رباطی که نامش بود سنگ بست/ در آن بوم او کرد بگشاده دست
کنون دخمه آن سر افراز مرد/ به پیش رباط است پر خاک و گرد»

آرامگاه ارسلان جاذب که در گوشه جنوب شرقی رباط قرار گرفت. بنایی با نقشه تقریبا مربع با ابعاد داخلی10/33×10/20 متر و ارتفاع 9/16 متر تا زیر گنبد است. ورودی اصلی بنا از سمت شرق بوده که بعدها بسته شده و اکنون درگاهی جنوبی به درون راه می یابد. بنا آجری و به سبک معماری رازی است با گنبد نسبتا کوتاه و بدنه دو بخشی، نمای بیرونی بنا ساده ولی رویه داخلی دیوار ها با نقاشی و گچبری و نقوش آجری و کتیبه به گونه زیبا و موزون آراسته شده است. در تزیینات داخلی بنا از المان های کهن ایرانی مانند زیگورات، چلیپا و چلیپای شکسته، ستاره های هشت پر و پیچک استفاده شده است.

براساس مقاله سنگ بست چهارراه مهم جهانی بوده است باید بدانید که کتیبه های کوفی از دو نوع آجری بر ساقه گنبد و نقاشی روی گچ بر فراز دیوار ها بنا را دور زده و محتوای آنها آیات قرآنی است. در جنوب رباط و تقریبا در مجاورت دو گوشه آن دو مناره آجری بلند وجود دارد که در حال حاضر یکی از آنها با 4/26 متر ارتفاع باقی مانده و مناره قرینه آن منهدم شده است، آن مناره ها همانند مناره های مشابه در خسروگرد، دامغان، فیروزآباد و کرات با نقوش متنوع آجری و کتیبه زینت شده است.