رباط سنگ بست بنایی مجلل در تلاقی شاهراه نیشابور به مرو است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، رباط سنگ بست بنایی مجلل در تلاقی شاهراه نیشابور به مرو است.

بعد از تغییر و تحولات و ویرانی ها و جابجایی هایی که در سنگ بست رخ داد و به دنبال تهاجم وحشیانه مغول ها که به ویرانی شهرهای نیشابور، توس، مرو، سمرقند و بخارا منجر شد، شاهراه بزرگ شرق یا راه ابریشم نیز از رونق افتاد، اما رویدادهای دیگری موجب شد که از دوران ایلخانی به بعد راه های منتهی به مشهد و بخصوص شاهراه مشهد هرات بیش از پیش رونق گیرد و باز سنگ بست در مسیر راه مشهد به هرات در امر تجارت، سیاست و زیارت ایفاگر نقش شود. آن رویدادها عبارتند از:

1- چنگیز خان مشهد را «دارالامان» اعلام کرد و یورش مغول ها به شهر های خراسان باعث پناه آوردن آوارگان به مشهد و رونق و گسترش آن شهر شد.

2- در سال 640 ه. ق کمی پس از هجوم مغول ها، هرات ویران شده به عنوان نخستین شهر خراسان بازسازی شد.

3- حرم مطهر امام رضا (ع) ملجاء و مرجع خیل زائران داغدیده و رنج کشیده شهرها و آبادی های تحت ستم مغولان و ایلخانان شد.

4- از اوایل قرن نهم ه. ق در عصر شاهرخ تیموری شهر هرات به عنوان پایتخت تیموریان برگزیده شد.

این عوامل موجب شد که رفت و آمد در آن مسیر افزایش یابد و تاسیسات مرتبط با راه نیز ساخته شوند.

یکی از آن تاسیسات «رباط» یا «کاروانسرای سنگ بست» بود که به فاصله کمی از سنگ بست کهن در کنار راه ارتباطی مشهد به هرات در اواخر قرن نهم ه. ق ساخته شد.

بانی آن کاروانسرا «امیر علیشیر نوائی» وزیر و ندیم فرزانه «سلطان حسین بایقرا» بود. این بنا یکی از بزرگترین و زیباترین کاروانسراهای خراسان محسوب می شود. براساس روایت «عالم آرای عباسی» شاه عباس صفوی در مسیر سفر جنگی خود به هرات در این کاروانسرا اقامت کرده است. این کاروانسرا که در برخی متون «رباط امیر علیشیر» نامیده شده است. در زمان ناصرالدین شاه قاجار نیز بطور اساسی مرمت شد. رباط سنگ بست بنایی به طول 68 و عرض 60 متر بوده که با دیواری بلند با 9 برج استوانه ای تجهیز شده و نمای یک دژ نظامی به خود گرفته است.

ورودی بنا از سمت شرق و از میانه پیشخوانی با دو بازوی پیش آمده و ایوانی بلند به درون راه می یابد. بر دو طرف پیشخوان ورودی درگاهی ها و ایوانچه هایی که به شاه نشین فراز ورودی راه داشته وجود دارد. نقشه این رباط بگونه ای اجرا شده که بخش شرقی آن به وسعت 1450متر مربع متشکل از دو سالن مسقف به موازات یکدیگر مال بندها یا طویله ها را تشکیل داده اند بگونه ای که راهرو ورودی پس از عبور از هشتی ها، مالبندها را قطع کرده از میانه آنها به میانسرا منتهی می شود. بخش غربی بنا مشتمل بر میانسرا در ابعاد 29 × 25 متر است که ایوان ها، غرفه ها و حجره ها بر آن اشراف دارند. بر پخی هر گوشه صحن یک طاق نما ایجاد شده و از میانه آن یک درگاهی به درون اطاقی چند ضلعی گشوده شده است. این کاروانسرا دو ایوان بزرگ در دو سوی شرق و غرب و غرفه ها یا ایوانچه هایی بر گرد حیاط دارد.

ایوان غربی گویا اشرافی تر و خود نیز شاه نشینی داشت به این معنی که در انتهای آن اتاقی چلیپایی یا صلیبی شکل وجود داشته که از ساختار زیباتری برخوردار بوده است. وجود محرابی در گوشه جنوب غربی آن اتاق و ساختار متفاوت آن این فرضیه را تقویت می کند که احتمالا آن فضا کاربری مسجد داشته است.

مراجعه به آن رباط گویا بسیار زیاد بود، زیرا علاوه بر حجره ها و غرفه های متعدد در داخل، غرفه ها و طاق نماهایی در خارج بنا بر دیوارها تعبیه شده و بر قاعده سکوی آنها اخیه هایی جهت بستن حیوانات باربر تعبیه شده است.

این رباط در طول زمان توسط کاربران گوناگون مورد استفاده نامناسب و دخل و تصرفات ویرانگر و غیر کارشناسی قرار گرفته و اکنون در اختیار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی است. در سالهای اخیر به همت آن اداره کل مرمت های اضطراری در آن صورت گرفت ولی کافی نیست و همچنان بنا آسیب پذیر است.

این رباط چنانچه براساس موازین علمی و فنی مرمت و ساماندهی شود، بدلیل برخورداری از فضاهای متنوع و متعدد، قابلیت تبدیل به یک هتل یا اقامتگاه عالی بومگردی را دارد. رباط سنگ بست در تاریخ هفدهم مرداد سال 1383 به شماره 11047 در فهرست آثار ملی ثبت شد.

نویسنده: رجبعلی لباف خانیکی | پژوهشگر باستان شناسی