گنبد خشتی یادمان ارزنده معماری در بافت سنتی مشهد است

میراث آریا/ براساس آخرین گزارش های منتشر شده، گنبد خشتی یادمان ارزنده معماری در بافت سنتی مشهد است.

تعداد نسبتا زیاد بناهای برجای مانده از دوران تیموری در خراسان مرهون توجه خاص برخی از پادشاهان آن سلسله بویژه شاهرخ تیموری و شخصیت های والامقام آن دوران مانند گوهرشاد خاتون، غیاث الدین پیر احمد خوافی و امیر علیشیر نوایی و معماران حکیم و توانا چون قوام الدین شیرازی و غیاث الدین شیرازی و هنرمندان چیره دست چون بایسنقر میرزا است.

تقریبا در تمام مدت سلطنت شاهرخ تیموری (850-807 ه. ق) خراسان از رونق و آبادانی نسبی برخوردار بوده و در برخی شهرهای خراسان مانند مشهد، خرگرد، تربت جام و تایباد بناهای باشکوه و مجللی به همت آن بزرگان ساخته شده است.

شهر مشهد گویا از این موهبات بیشتر برخوردار شده و دلایل عمده آن در درجه اول وجود حرم مطهر امام رضا (ع) و دیگر حضور و حمایت «سادات مشهد» و بویژه روسای آنها یا «نقیبان» در جایگاه حاکمان واقعی مشهد بوده اند.

یکی از نقبای پرنفوذ و محترم سادات موسوی مشهد در آن دوران امیر سلطان غیاث الدین محمد بن موسی بن جعفر (ع) بود.

او در در سال 832 ه. ق در مشهد وفات یافته و در فاصله حدود 500 متری شمال حرم مطهر به خاک سپرده شد. ظاهرا در همان زمان بنایی بر فراز گورش ساخته شد که بعدها به گنبد خشتی معروف شد.

گنبد خشتی که احتمالا نام خود را از ساختار آجری گنبد اولیه آن گرفته، بنایی است که نمای چهار ضلعی در بیرون و چلیپایی (صلیبی شکل) در درون و گنبدی دوپوش به ارتفاع 14/9 متر بر فراز ساقه ای بلند و آجری دارد.

ظاهرا تغییر و تحولات فراوانی که در این بنا صورت گرفته چهره اولیه و واقعی آن را دگرگون کرده است بگونه ای که به قول برنارد اوکین «ظاهر اصلی بنا را به دشواری میتوان تعیین کرد، چون در این ساختمان مرمت های بیشماری در دوره های گوناگون صورت گرفته است.»

تا دهه های اخیر بدنه بنا منظر منظم و مطلوبی نداشت و ساقه گنبد با کاشی های سفید، آبی، سیاه و کتیبه ای درشت خط بر حاشیه بالایی ساقه نقش بسته بود که از اصالت و زیبایی چندانی در خور بنا برخوردار نبود. بتازگی تزیینات کاشی جمع آوری شده و بدنه های خارجی بنا با آجر نماسازی شده است.

نمای بیرونی این بنا که در حال حاضر به امامزاده محمد معروف است، یک فضای مکعب شکل آجری با درگاهی ها وطاق نماهایی بر بدنه با گنبدی آجری بچشم می آید که بر فراز ساقه ای استوانه ای استقرار یافته و درگاهی هایی برای روشن کردن فضای داخلی بنا که بر ساقه استوانه ای تعبیه شده است.

فضای چلیپایی داخلی دارای چهار ایوان است و گوشواره های حد فاصل ایوان ها با ترکیب موزون قاب ها و مقرنس ها به زیبایی آراسته شده است.

مقرنس ها از گوشه ها آغاز شده و لچکی های طرفین طاق ها و تمامی زیر گنبد را پر کرده اند و در مرکز پوشش گنبدی بنا به گونه ای جمع شده اند که تشکیل یک دایره مقعر یا شمسه داده اند. سطوح پر و خالی و سایه روشنی که بر اثر تابش نور از نورگیرهای ساقه گنبد ایجاد شده، منظره بدیع و زیبایی را موجب شده است.

در جریان مرمت های سال 1356خ یک سردابه در زیر کف ظاهر شد که آن نیز نقشه صلیبی شکل داشته و در قسمت مرکزی آن ستون باریکی استوار شده تا پایه طاق ها و طویزه های پوشش سردابه را نگاه دارد. تزیینات بنا علاوه بر مقرنس ها و ترنج های گچی، اسلیمی ها و کتیبه هایی بر ازاره ها می باشند.

گنبد خشتی در کنار کوچه ای به همان نام در یکی از محلات قدیمی مشهد و در مجاورت خیابان طبرسی قرار دارد. این بنا مورد توجه و احترام اهالی و همه روزه مورد مراجعه زایران مشتاق قرار میگیرد.

گنبد خشتی در تاریخ پنجم اردیبهشت سال 1356 به شماره 616 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

نویسنده: رجبعلی لباف خانیکی | پژوهشگر باستان شناسی و مدیرکل اسبق میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی