مسجد شاه شاهکار معماری عصر تیموری در مشهد است

میراث آریا/ براساس آخرین اخبار بدست رسیده، مسجد شاه شاهکار معماری عصر تیموری در مشهد است.

این بنا در مقابل ورودی غربی صحن جامع رضوی و در کنار میدان قدیمی سرسنگ در نزدیکی دهنه بازار بزرگ قرار داشته است.

مسجد شاه دارای نقشه مستطیل با ابعاد 20×33 متر، مشتمل بر یک ایوان ورودی به ارتفاع 9/4، دهانه4/95 و عمق4/2متر، دو ایوانچه در طرفین ایوان، دو مناره بر فراز بازوهای طرفین ایوان و یک گنبدخانه به منزله هسته مرکزی بنا است. نمای بیرونی بنا با کاشی های معرق رنگارنگ و کتیبه بر زمینه لاجوردی زینت یافته و ساقه مناره ها نیز با تلفیق آجر و کاشی معرق در نقوشی با اشکال لوزی، مستطیل، ماکو، محرابی و کتیبه های ثلث و کوفی آراسته شده است.

در درون بنا نیز علاوه بر دو سردابۀ تدفینی، دهلیزهایی در اطراف گنبدخانه و اتاق هایی در جنوب، شرق و غرب احداث شده و آن را بیشتر در هیئت یک بنای آرامگاهی جلوه داده تا یک مسجد.

به استناد کتیبه ثلث باقی مانده بر گرد ایوان ورودی، تاریخ احداث یا مرمت بنا سال855ه.ق و معمار آن «شمس الدین محمد بنا التبریزی» است. بر دو سوی آن کتیبه حاشیه های کم عرض تر و قاب بندی شده تعبیه شده که در آنها اشعاری از «قاسم انوار»، «سعدی» و «حافظ» نقش بسته است.

گنبد پیازی دو پوشه ای مسجد شاه مزین به کاشی فیروزه ای و نقش های محرابی سیاهرنگ متوالی در بالای پاکار بوده که در مرمت های اخیر تزئینات آن دگرگون و به صورت خطوط و نقش های هندسی به رنگهای سفید، سیاه و زرد در میان دو نوار افقی باقی مانده است.

ساقه گنبد نیز مزین به نقوش تزیینی و کتیبه ثلث بوده که بقایای تثبیت شده آنها موجود است.

فضای مرکزی گنبدخانه به صورت چهارطاقی در ابعاد 5×5 متر است، نمای داخلی گنبد خانه بجز پوشش سنگ قرنیز پائین، با کاشی معرق و کاشی های سبز زمردی شش ضلعی یک رنگ و کاشی های زرین فام با کتیبه های نامرئی کم نظیر زینت یافته است.

در ارتفاع 1/25 متر کتیبه ای به عرض 24 سانتیمتر نمای داخلی چهارطاقی را دور زده است، این کتیبه معرق نفیس به خط ثلث، شامل 16 بیت از مناجات های حضرت علی(ع) است. بالای طاق درگاهی ها و طاق نماها لچکی های مزین به نقوش اسلیمی با کاشی معرق اجرا شده و فیلگوش های گچی نیز ضمن آرایش بنا، زمینه استقرار گنبد را بر فراز قاعده مربع فراهم کرده اند. تزیینات گچی بدنه و فیلگوش ها اعم از قاب ها و مقرنس ها و فضای زیر گنبد به نقوش اسلیمی و ختایی برجسته مزین بوده که آثار آن باقی مانده است.

در خاکبرداری کف و مرمت بنا به سال 1327 هجری خورشیدی در زیر گنبد اتاق شمالی یک سازه معماری کوچک ظاهر شده که با پلکانی به پایین ادامه داشته و از طریق یک هشتی به سرداب مربعی در ابعاد6/36×6/36 متر در زیر گنبدخانه منتهی می شده است. در کف آن سردابه سه صورت قبر مشاهده شده، سردابه دیگری نیز در جبهه جنوبی بنا مشاهده شد که راهرو آن از گوشه جنوب شرقی بنا به درون راه می یافته و در میانه آن یک صورت قبر وجود داشته است.

در ارتباط با کاربری بنا اظهار نظرهای متفاوتی شده است. برخی آن را به اعتبار نام بردن از «امیر غیاث الدین ملک شاه» در کتیبه روی پایه سمت چپ ایوان، آرامگاه غیاث الدین ملک شاه یکی از سرداران تیموری می دانند و معتقدند که امیر غیاث الدین ملک شاه طی سالهای 807 تا 817 هجری قمری آن را برای آرامگاه خود ساخته است، اما «برنارد اوکین» به استناد دو کتیبه به تاریخ 1155 و 1119 بر روی پیشانی ایوان آن را بنایی دو منظوره یا «مسجد تدفینی» دانسته و گنبدخانه مرکزی را بنایی یادبود به منزله مزار یا آرامگاه فرض کرده و اتاق های جانبی را نمازخانه خصوصی پنداشته است.

با توجه به فرضیات اوکین و شواهد باستان شناسی میتوان احتمال داد که اساس آن مقبره متعلق به پیش از مرگ ملکشاه (متوفی به سال 829ه.ق) بوده که بعدها جسد او نیز در آن به خاک سپرده شده و در سال 855ه.ق مرمت و ساماندهی شده است.

ساختار، محتوای کتیبه ها، تزیینات بنا و وجود سردابه ها این فرضیه را قوت می بخشد که مسجد شاه ابتدا به عنوان یک بنای آرامگاهی ساخته شده و در اواخر دوران صفوی به مسجد تغییر کاربری داده و به اعتبار نام ملک شاه در کتیبه نمای پایه ایوان به «مسجد شاه» معروف شده است.

مسجد شاه بعد از طی فراز و فرود ها و کاربری های گوناگون در سالهای اخیر به همت آستان قدس رضوی و نظارت و همکاری کارشناسان و هنرمندان اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی پاکسازی، مرمت و ساماندهی شده و به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری مورد بازدید گردشگران قرار میگیرد.

این بنا در 18 تیر 1311 به شماره 186 در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است.