قنات های ایران سالهاست که در معرض تهدید قرار گرفته اند

ایسنا/ براساس آخرین خبر و گزارش های بدست رسیده، قنات های ایران سالهاست که در معرض تهدید قرار گرفته اند.

در واقع قنات یک فناوری استحصال آب از منابع سطحی زیرزمینی محسوب می شود که از هزاران سال قبل در کشور رایج بوده است. طی تمام سالیان مختلف در دشت های ایران قنات های مختلفی احداث شد که اکثر آن مربوط به خراسان رضوی و به خصوص شهرستان های گناباد و کاشمر است. تمام اینها در برهه های مختلف تاریخی حفر شد که علت آن هم انتقال آب از مناطق دارای بارش مانند ارتفاعات به دشت ها بود.

اما از دهه 40 که عصر توسعه در ایران آغاز شد، برنامه ریزان آینده ایران را از نظر منابع آبی در نظر نگرفته و از این رو به دلیل برداشت آسان و راحت آب به حفر چاه روی آوردند. در این زمان فناوری حفر چاه وارد ایران شده و این کار به آسانی امکان پذیر بود. در این فرآیند پمپ ها به راحتی حجم زیادی از آب را به سطح می آورد. این فرآیند تا زمان انقلاب اسلامی ادامه داشت. بعد از انقلاب هم به دلیل اینکه هنوز قانونی بر این موضوع تدوین نشده بود، هجوم برای حفر چاه در کشور افزایش یافت و در نتیجه باز هم قنات ها صدمه دید.

در دهه 80 که قانون تعیین تکلیف چاه های فاقد پروانه تهیه و در سال 82 در مجلس تصویب شد، ضربه آخر بر پیکر قنات ها وارد شد. براساس این قانون، بجای اینکه چاه های غیرمجاز مسدود و به احیای قنات ها پرداخته شود، به چاه های غیرمجاز پروانه تعلق گرفت.

در همین خصوص محمد شجعی، یک کارشناس بخش کشاورزی اظهار کرد: در این سالها حفر چاه های عمیق، تخریب عمدی یا اتفاقی قنوات، خشکسالی های پیاپی و واقع شدن مسیر انتقال از مادر چاه تا مظهر در اراضی کشاورزی، باغات و منازل مسکونی موجب شده که قنوات رو به زوال باشد.

وی با بیان اینکه قنات قدمت 5000 ساله دارد، ادامه داد: بیشترین قنوات در مرکز، شرق و جنوب شرق کشور قرار دارد. به عنوان نمونه قنات قصبه گناباد یکی از مهمترین قنوات شرق کشور است.

این کارشناس بخش کشاورزی با بیان اینکه در تاریخ ایران یکی از بزرگترین مشارکت های مردم مربوط به طرح های آب رسانی قنوات بوده، عنوان می کند: در خراسان رضوی قنوات قدمت دیرینه ای دارد.

شجعی پیرامون اینکه قنات های ایران سالهاست که در معرض تهدید قرار گرفته اند، بیان کرد: در دوران قدیم باستان یکی از مهمترین منابع تامین آب استفاده از آب قنوات بوده که از آن برای آب شرب و کشاورزی استفاده میشد.

وی دلیل اصلی ایجاد بسیاری از آبادی ها و شهرهای کشور را قنوات دانست و خاطرنشان کرد: قزوین، یزد، کرمان و نیشابور از شهرهای است که با ایجاد قنوات بوجود آمده اند.

این کارشناس بخش کشاورزی با بیان اینکه قنوات شریان های حیات در منطقه محسوب می شود، گفت: در حال حاضر، در خراسان رضوی 6882 رشته قنات وجود دارد که 500 میلیون متر مکعب آب از این قنوات استحصال می شود.

شجعی در ادامه با اشاره به اینکه 12.5 درصد آب استحصالی منابع آب زیرزمینی در خراسان رضوی از قنوات است، از استقرار 17.5 درصد قنوات کشور در این استان خبر داد و گفت: هرچند طول قنوات استان 13 هزار کیلومتر است اما دولت ها از ابتدای انقلاب تا پایان سال 99 فقط حدود 7800 کیلومتر آن را توانستند مرمت کنند که 60 درصد آن با کمک خود مردم بوده است.

وی پیرامون اینکه قنات های ایران سالهاست که در معرض تهدید قرار گرفته اند، گفت: اگر بتوانیم آب قنوات را تثبیت کنیم، این موضوع موجب تثبیت اشتغال و پایداری آن خواهد شد.

شجعی افزود: استقرار 17.5 درصد کل قنوات کشور در خراسان رضوی، تامین 12.5 درصد آب بخش کشاورزی از قنوات، وجود بارزترین و کهن ترین قنوات کشور در خراسان رضوی، تامین آب کشاورزی و شرب دام در حوزه های مختلف بخصوص در جنوب و مرکز استان از قنوات، استفاده از قنات بعنوان منبع تامین آب پایدار و متعادل کننده سفره های آب زیرزمینی، عدم مصرف انرژی و هزینه زیاد برای استحصال آب و حفظ محیط زیست و وابسته بودن تامین معیشت بسیاری از مردم و کشاورزان به قنوات موجب شده تا همه برای حفظ قنوات این میراث گرانبها تلاش کنند.

وی همچنین افت سطح آب های زیرزمینی، خشکسالی و تغییر اقلیم، توسعه چاه ها همگام با توسعه فناوری حفاری و پمپاژ تحت حمایت یارانه انرژی، افزایش هزینه احیا و مرمت قنوات، حفاری چاه ها به جای قنوات و گسستگی در نظام بهره برداری سنتی را از عوامل دیگری دانست که بر وضعیت اسفبار موجود قنوات بسیار تاثیرگذار است.

این فعال بخش کشاورزی در ادامه بازنگری در قوانین و دستورالعمل های مرتبط به حفر چاه به جای قنوات، توجه هر چه بیشتر به حریم کمی و کیفی قنوات، افزایش مشارکت مردم در مرمت قنوات، مهار سیلاب های فصلی برای تغذیه قنوات به خصوص در بالادست، کنترل توسعه بهره برداری از رودخانه ها و سرشاخه ها و... را از اصلی ترین راهکارهای حفظ قنوات دانست.

شجعی با بیان اینکه متوسط هزینه اجرای یک کیلومتر احیا و مرمت قنوات حدود هفت میلیارد تومان است، خاطرنشان کرد: 40 درصد قنوات در خراسان رضوی نیازمند احیا و مرمت است. پیشنهاد می شود طی یک برنامه پنج ساله در بودجه کشوری ردیفی برای مرمت قنوات در نظر گرفته شود.

وی همچنین بر لزوم ارائه تسهیلات ارزان قیمت به کشاورزان و مالکان قنوات برای احیا و مرمت آن تاکید کرد و ادامه داد: عدم نیاز به لوازم موتوری مثل پمپ و برق، عدم نیاز به مراقبت شبانه روزی، عدم نیاز به سوخت و جاده برای حمل آب، ارزانی آب قنات نسبت به آب چاه، وجود متخصص محلی برای احداث و نگهداری آن، امکان بهره گیری از آب زیرزمینی در مناطق کوهستانی و ایجاد کار در محل و موجود بودن قنات به عنوان یک سرمایه از جمله محاسن استفاده از قنوات محسوب می شود.

این کارشناس بخش کشاورزی تصریح می کند: اکثر قنات های ایران در استان های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، اصفهان، آذربایجان شرقی و سمنان مستقر است. البته حتی در استان پربارانی چون گیلان هم قنات وجود دارد.

قنات قصبه اولین اثر خراسان رضوی در فهرست سازمان جهانی یونسکو

در همین خصوص رسول صنوبری، رئیس پایگاه میراث جهانی قنات قصبه با بیان اینکه ایران بیشترین تعداد قنات های دنیا را دارد، از وجود 50 هزار قنات در این کشور خبر داد و بیان کرد: اگر این قنات ها نبود، دو سوم ایران خالی از سکنه بود و فقط در شمال البرز و غرب زاگرس امکان زندگی وجود داشت. همچنین قنات قصبه یکی از مهمترین قنات های خراسان رضوی محسوب می شود که به عنوان اولین اثر خراسان رضوی در فهرست سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

وی اضافه کرد: اگر قنات ها نبود، بدون شک امکان زندگی در سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی و همچنین کرمان، یزد، اصفهان و شیراز نبود و شکل گیری تمدن معماری، هنر، موسیقی و کشاورزی در این دو سوم از خاک ایران امکان پذیر نبود.

رئیس پایگاه میراث جهانی قنات قصبه با اشاره به اینکه از 50 هزار قنات موجود در کشور فقط 35 هزار قنات فعال است، درباره عظمت بنای قنات ها خاطرنشان کرد: مجموع حفاری های عمودی در قنات ها که به آن اصطلاحا میله چاه گفته می شود با حفاری های افقی آن 350 هزار کیلومتر است که چنین طولی به اندازه فاصله کره زمین تا ماه است. در واقع اجداد ما توانستند در چنین مقیاسی قنات حفر کنند. حال تنها کاری که ما امروز می توانیم انجام دهیم، این است که این آثار ارزشمند را حفظ کنیم.

صنوبری با بیان اینکه خراسان رضوی بیشترین قنات را در ایران و گناباد بیشترین قنات را در این استان دارد، تصریح کرد: یکی از توصیه های زرتشت قبل از ورود دین اسلام به ایران این بود که آب جاری کنید و سبزی بکارید تا به بهشت بروید. در دین اسلام هم به همین موضوع توصیه شده است. در حقیقت به دلیل همین واسطه مذهبی که ایرانیان داشته اند، در این کشور 50 هزار قنات حفر شده است.

وی ادامه داد: امروز متاسفانه هر کجا چاه حفر کرده ایم، آب شور شده، EC آب بالا رفته، بیابان توسعه یافته و دشت نشست کرده است اما هر جا قنات حفر شده، به عنوان یک سازه پایدار دشت نشست نکرده و آب و خاک شور نشده است.

مشکلات عمده قنات های خراسان رضوی

همچنین هادی معماریان، عضو شورای پژوهش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، مسائل فنی (سازه فیزیکی قنات از بالادست مادر چاه تا مظهر و پایاب قنات از مظهر تا سطوح زیر کشت) و مسائل مربوط به بهره برداری و نگهداری قنوات را کمبود اعتبار تعمیر و نگهداری، نبود تمهیدات لازم برای جلوگیری از ورود سیلاب به داخل قنات ها، کمبود متخصصان محلی، عدم لایروبی، دفع زباله و فاضلاب محلی در آب قنات ها، خرده مالکی بودن اکثر اراضی پایین دست قنات ها و تعدد مالکان و مهاجرت آنها به شهرها عنوان کرد.

وی اظهار کرد: در کنار تمام این مشکلات حفر بیش از حد چاه های عمیق بدون رعایت حریم قنات و خشکسالی های پیاپی توانسته نقش بسیار محسوسی در کاهش آبدهی قنوات استان داشته باشد.

معماریان ادامه داد: بررسی های انجام شده روی آبدهی قنوات استان و مدل سازی های اقلیمی نشان می دهد در برخی از سناریوهای انتشار تغییر اقلیم، میانگین دبی ماهانه قنوات در دوره های آتی نسبت به دوره پایه یا وضع موجود کاهش محسوسی را تجربه خواهد کرد.

این کارشناس حوزه آب و خاک تصریح می کند: براساس تحقیقات انجام شده، برای حفظ قنات های استان و کاهش مسائل و مشکلات مربوطه باید راه حل هایی از جمله افزایش اعتبارات مشخص سالانه برای تعمیر و نگهداری قنات ها و تخصیص وام های کم بهره برای مرمت و بازسازی قنات ها ضروری است.

وی همچنین تعیین علمی حریم قنات ها و نظارت دقیق بر حفظ حریم آن و عدم ارائه مجوز حفاری چاه در حریم مربوطه، استفاده از فنون و روش های جدید برای مرمت و بازسازی قنات ها، جلوگیری از تقسیم آب همزمان با تقسیم زمین بین وارث از طریق اصلاح قوانین موجود، نصب دستگاه و دریچه های کنترل دبی و ذخیره سازی آب در فصول غیر زراعی در قنات ها در صورت امکان، برنامه ریزی مناسب برای کاهش تلفات آب قنات ها در فصل زمستان با برنامه هایی مثل ذخیره سازی، پرورش ماهی، پرورش قارچ و تزریق آب به سفره های زیرزمینی را از دیگر راهکارها برای حفظ قنات ها دانست.

وی تغذیه مصنوعی مادر چاه قنوات در بالادست به کمک روش های استاندارد آبخیزداری، کنترل و حفاظت حوضه آبخیز بالادست قنوات و جلوگیری از فعالیت های مخرب انسانی مانند معدن کاوی در حوضه بالادست و یا نفوذ فاضلاب های روستایی به چاه های قنات و حفاظت مادر چاه و میله های قنات از ریزش و تخریب توسط سیلاب به کمک روش های حفاظتی و آبخیزداری را ضروری دانست.

در حال حاضر وضعیت قنات ها در کشور اصلا خوب نیست و ما به هر دلیلی منابع آبی زیرزمینی خود را به هر شکل ممکن برداشت می کنیم. با این رویه نمی توانیم قنات ها را احیا کنیم؛ حتی اگر دولت منابع مالی کافی هم برای احیا بگذارد اما اگر رودخانه ها را احیا نکند، از سدسازی بی رویه جلوگیری نشود، روان آب ها را برای قنات ها هدایت نشده و از اضافه برداشت ها جلوگیری نکنیم، نمی توانیم قنات ها را احیا کنیم و هر سال شاهد خشک شدن تالاب ها یکی پس از دیگری خواهیم بود.

به جرات میتوان گفت، در 20 سال گذشته در حوزه قنات پیشرفت نداشتیم و به سمت احیا نرفته ایم که این شرایط می طلبد با وضعیت بارش ها تدابیر لازم در این خصوص اتخاذ و اعتبارات لازم برای احیای قنات ها اختصاص یابد.