آیا کاشی های تاریخی حرم حضرت معصومه تخریب شده اند؟

ایلنا/ بدنبال آخرین خبرهای بدست آمده، این پرسش مطرح می گردد که آیا کاشی های تاریخی حرم حضرت معصومه تخریب شده اند؟

این روزها عکسهایی در فضای مجازی منتشر شده که نشان می دهد هنگام مرمت صحن های تاریخی حرم حضرت معصومه (س) کاشی های قدیمی، تخریب و کاشی های جدید جایگزین آنها شده است.

یکی از فعالان میراث فرهنگی پیرامون اینکه آیا کاشی های تاریخی حرم حضرت معصومه تخریب شده اند؟ گفت: در بازدیدی که از حرم مطهر داشتم، دیدم که پیمانکار در جبهه غربی در حال کار است و کاشی هایی که به رقم میرزا عمو است، را تخریب می کنند و به پایین می اندازند. این درحالی است که این کاشی ها قدیمی هستند و قدمت آنها به عصر قاجار و صفوی می رسد. درحالیکه این جبهه در مقایسه با جبهه شمالی از پایداری بیشتری برخوردار است، مشخص نیست که کاشی ها چرا باید به بهانه مرمت، تخریب شوند؟

درباره قدمت کاشی های صحن عتیق گفته ها متناقض است اما در یکی از مقالاتی که در همایش نقش خراسان در شکوفایی هنر اسلامی در سال 1394 ارائه شده است، درخصوص کاشی کاری این صحن آمد: آستانه مبارکه در حال حاضر دارای دو صحن بزرگ و تاریخی بنام صحن عتیق و اتابکی است. صحن عتیق در شمال روضه مبارکه، اولین صحنی است که به بارگاه مطهر افزدوه شده است. در این صحن دو ایوان شمالی و جنوبی از دوره صفویه و دو ایوان شرقی و غربی از دوره قاجار وجود دارد. ایوان های شمالی و جنوبی این صحن از آثار شاه قاجار است که به سال 1245 هجری قمری بنا شد.

ایوان جنوبی که به ایوان طلا مشهور است یکی از ورودی های اصلی حرم (مخصوص برادران) و از نفایس طلاکاری و کاشیکاری است. تزیینات کاشیکاری در این ایوان مربوط به دوره صفویه و قاجاریه است. دو کتیبه کاشی از عصر قاجار در این ایوان به یادگار باقی مانده یکی کتیبه ای از کاشی معرق به عرض 50 سانتیمتر و به طول 14 متر است که در اطراف ایوان قرار دارد و از آثار فتحعلی شاه به سال 1225 ه. ق است. متن این کتیبه شامل چند حدیث معتبر است که به خط ثلث سفید و با دستخط سیدرضا رضوی خطاط عصر قاجار بر زمینه لاجوردی نوشته شده است.

کتیبه بعدی که در قسمت بغلکشهای طاق ورودی قرار دارد با خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی از کاشی معرق و با پشت زمینه نقوش اسلیمی و گیاهی نوشته شده است. متن آن آیه 36 تا 39 سوره نور است. در پایان نام نویسنده «نوراصفهانی» در میان ترنج آمده است. این کتیبه هم از آثار دوره فتحعلی شاه قاجار در سال 1225 ه. ق است.

صحن اتابکی که صحن جدید نیز نام دارد از ابنیه باشکوه آستانه مبارکه قم است که در سال 1295 تا 1303 ه. ق احداث شده است. این صحن را میرزا علی اصغر اتابک امین السلطان ساخته و معمار این صحن استاد حسن معمار قمی و کاشیکاران و بنایان استاد محمدباقر قمی و حاج غلامعلی و استاد محمد شیرازی بودند.

دیوار بالای ارازه و سقف ایوان حجره ها رسم بندی و با کاشی های معرق منقوش به گره های هندسی و تابلو کاشی هایی از کاشی هفت رنگ مزین شده است.

اما هادی محمودنژاد (معاون اجرایی حرم مطهر حضرت معصومه) با رد میراثی بودن کاشی های صحن های حرم مطهر حضرت معصومه (س)، ابهامات بوجود آمده و دلایل تعویض کاشی های صحن های حرم حضرت معصومه (س) را اینطور توصیف کرد: این روال مرمتی حرم مطهر است که به صورت مستمر و همیشه انجام می شود. اصول میراثی نیز در این خصوص رعایت می شود.

او در پاسخ به این سئوال که گفته می شود کاشی های برداشته شده مربوط به دوره قاجار و صفویه است، تصریح کرد: به هیچ عنوان چنین چیزی صحت ندارد و سندی نیز در این خصوص وجود ندارد. در آستان مقدس همه این موارد بررسی می شود. ما در صحن امام رضا (ع) (صحن اتابکی سابق) کاشی هایی از دوره قاجار داشتیم که در حال ریزش بودند. این کاشی ها با حضور متخصصان جمع آوری و زیرکار آنها بهسازی و مجدد همان کاشی ها سر جای خود نصب شدند.

به گفته معاون اجرایی حرم مطهر حضرت معصومه (س)، در صحن امام هادی (ع) قدمت کاشی که گفته شده تخریب شده و متعلق به دوره قاجار نبود بلکه به دوره سال 1350 باز می گردد و معاصر است. این کاشی ها در دهه 50 جمع آوری و مجدد با کاشی های جدید جایگزین شده بودند. اکنون نیز این کاشی ها خراب شده و در حال ریزش هستند و ممکن است برای زائران مشکل ایجاد کنند، از این رو درصدد تعویض آنها برآمده ایم. این کاشی ها متعلق به دوره قاجار نیستند.

او در پاسخ به این سئوال که گفته می شود کاشی های تخریب شده دارای رقم هستند و امضای میرزا عمو پای آنهاست، گفت: صرف اینکه روی یک کاشی نوشته شده در دوره قاجار کار شده، دلیلی بر تاریخی و قدیمی بودن آن نیست چراکه بعد از دوره قاجار تا شروع جمهوری اسلامی، چندین بار این کاشی ها عوض شده اند اما باز همان محتوای اولیه روی کاشی های جدید نوشته شده است. در صحن عتیق کاشی هایی داریم که اسم یکی از سلاطین روی آنها نوشته شد. درواقع این اسم در دوره قاجار نوشته شده و بعد از آن نیز هر بار مرمت و کاشی جدیدی نصب شده، دوباره این اسم تکرار شده است. ما نیز اکنون کاشی را تنها مرمت می کنیم و هیچ تصرفی در مدل و رنگ و محتوای آن نداریم. درواقع عین همان کاشی را می سازیم و میگذاریم. این کاشی های سند تاریخی هستند و حتی اگر جدید شوند، عین همان کاشی جایگزین خواهد شد.

محمودنژاد پیرامون اینکه آیا کاشی های تاریخی حرم حضرت معصومه تخریب شده اند؟ گفت: اگر کاشی میراثی باشد و قدمت تاریخی داشته باشد یک بحث است اما کاشی که جدید باشد و قدمت تاریخی نداشته باشد، بحث دیگری است. درحال حاضر هیچ کاشی تاریخی و قدمت داری در حرم حضرت معصومه (س) وجود ندارد. اگر کاشی قدمت داشته باشد ما خودمان روی حفظ آن حساس تر هستیم.

او که فوق لیسانس مرمت ابنیه تاریخی است، درخصوص این مهم که آیا اداره میراث استان در جریان این مرمت قرار دارد و مجوز لازم برای اجرای این طرح را داده است یا خیر خاطرنشان کرد: ما با میراث استان در تعامل هستیم اما هیچ لزومی ندارد که موارد اجرایی حرم را به تایید میراث برسانیم. درست است که حرم حضرت معصومه (س) ثبت ملی است اما فرآیند قانونی وجود ندارد که حرم های مطهر را ملزم کند تا حتما از میراث مجوز داشته باشند. اما ما با میراث هماهنگ هستیم و ارتباط خوبی با آنها داریم. در این خصوص دو جلسه نیز با آنها داشته ایم و از آنجا که هیچ کاشی تاریخی وجود ندارد، در این خصوص نیز جای نگرانی وجود ندارد.

معاون اجرایی حرم مطهر حضرت معصومه (س) اذعان داشت: هر بخش از حرم مطهر که قرار باشد کاشی هایش تغییر و تعویض شود، قبل از کار بطور کامل مورد بررسی قرار می گیرد. حتی بخشی را داریم که کاشی آن معیوب است و ممکن است بر سر زائر بیافتد اما هنوز به این نتیجه نرسیده ایم که آیا کاشی آن میراثی باشد یاخیر، دست به آن بخش نزده ایم. تیم کارشناسی داریم که تمام کاشی ها را بررسی می کنند. حتی سالی یک مرتبه در صحن اما رضا (ع) و امام هادی (ع) تمام کاشی ها با استفاده از بالابر بطور کامل بررسی و جستجو می شود تا اگر احیانا یک کاشی احتمال ریزش داشته باشد، مرمت و رسیدگی شود. ما موظف نگهداری از حرم مطهر هستیم.

او ادامه داد: در این حرم مطهر؛ گلدسته ها مرتبط به قاجار هستند اما کاشی کاری ها مربوط به اوایل انقلاب هستند و همه آنها عوض شده. قدمتی ندارند و میراثی نیستند. با این وجود قبل از تعویض، تمام بخش ها فیلمبرداری و ثبت می شود. حتی اگر در گذشته دخل و تصرفاتی انجام شده، باشد با استناد به اسناد تاریخی، اصلاح خواهد شد. به طور مثال، آبنمای صحن اتابکی حدود 10 سال پیش مستعطیل شکل بود اما ما هنگام مرمت آن با بررسی اسناد تاریخی متوجه شدیم که آبنمای این صحن بیضی شکل بوده از این رو در تعمیرات جدید آبنما را به شکل اصیل خود بازگرداندیم. ما حتی اگر احتمال ضعیف بدهیم که یک کاشی قدمت تاریخی دارد به آن دست نخواهیم زد. طرح، رنگ و محتوا در تمام مرمت ها حفظ می شود.

محمودنژاد در پاسخ به این سئوال که آیا عموما تعویض و مرمت کاشی های حرم حضرت معصومه (س) توسط یک پیمانکار واحد انجام می شود یا آنکه این پروژه در فرآیندی خاص مثلا مزایده به پیمانکار واگذار می شود، گفت: این امور تحت نظارت فنی مهندسی آستان مقدس است و ما پیمانکاری را جذب می کنیم که صاحب صلاحیت باشد. البته فرآیندهای قانونی نیز کاملا طی می شود. ما تنها پیمانکارهایی که اصالت لازم را در حوزه مرمت دارند و به آنها اطمینان داریم، گاها با برگزاری مناقصه محدود انتخاب می کنیم در عین آنکه سعی می شود قیمت ها را متناسب با عرف واقعی ارائه دهند.

در واقع از پیمانکارهای متخصص استفاده می کنیم که تعدادشان محدود و نهایتا دو تا سه پیمانکار هستند. ما مناقصه نامحدود برگزار نمی کنیم تا هر کس بتواند در آن شرکت کند و قیمت بدهد. البته چند سالی است که پیمانکاری داریم که سابقه 50ساله در حوزه کاشی کاری دارد و سعی می کنیم بیشتر از همان ها استفاده کنیم. از قضا در بخشی که مطرح شده بود کاشی آن مربوط به دوره قاجاریه است، همین کاشی کار مطرح کرد که در زمان جوانی اش این کاشی را کار کرده است. مستندات این کار هم موجود است.

او درخصوص بودجه ای که برای مرمت و کاشی کاری های جدید در نظر گرفته شده نیز گفت: بخش زیادی از این هزینه از منابع خیرین پرداخت می شود و بخشی از آن از منابع حرم مطهر (س) تامین می شود. درحال حاضر نمیتوان در این خصوص رقم مشخصی را مطرح کرد.

اگرچه معاون اجرایی حرم مطهر حضرت معصومه (س) بر غیر تاریخی بودن کاشی های حرم تاکید دارد اما سید محسن محسنی (قم پژوه) همچنان بر تاریخی بودن کاشی ها اصرار کرده و با بیان اینکه درحال حاضر در دو صحن عتیق و طلا شاهد تخریب کاشی های تاریخی هستیم، گفت: در صحن عتیق شاهد آثاری از دوره قاجار و صفوی هستیم و در پیشانی ایوان طلا کتیبه ای قرار داشت که نام ناصرالدین شاه در آن ذکر شده بود. اما اکنون تغییراتی که به نام مرمت درحال انجام است، بدون رعایت حفظ آثار تاریخی درحال انجام است. در این میان در دو کتاب از جمله «تربت پاکان» تالیف حسین مدرسی طباطبایی که در دو جلد تنظیم شده، در جلد نخست به آثار و بناهای تاریخی و توصیف آنها پرداخته شده و تمام آثار حرم حضرت معصومه (س) توصیف شده و کتاب سه جلدی اثر بیژن سعادت عکسهای نفیسی از حرم مطهر آورده شده، تغییرات را میتوان مورد بررسی قرار داد.

این قم پژوه در پاسخ به این سئوال که آیا در تاریخ مطلبی مبنی بر تغییر کاشی های حرم مطهر در عصر معاصر آورده شده یا خیر و اینکه مسئولان اجرایی حرم حضرت معصومه (س) عنوان می کنند کاشی های این مجموعه در اوایل انقلاب تعویض شده و درحال حاضر هیچ کاشی تاریخی در این مجموعه وجود ندارد، گفت: اگر آنها چنین ادعایی دارند، آن را ثابت کنند. آنها باید مستندنگاری انجام داده باشند و این مستندات را در معرض آگاهی عموم جامعه قرار دهند. هرچند تعویض و تعمیر در طول تاریخ وجود داشته اما اینگونه نبوده که تمام کاشی های تاریخی تعویض و تغییر کند. اگر مسئولان حرم چنین ادعایی دارند، آن ر ا ثابت کنند. ضمن آنکه در سال 1379 بخش هایی از حرم مطهر همچون مقبره معاون الدوله و… را تغییر دادند اما صحن عتیق و کاشی های طاق طلا قدیمی و تاریخی بود. من براساس علم اجمالی و قریب به یقین میگویم که این کاشی ها قدیمی بوده است.

او با تاکید بر آنکه حرم حضرت معصومه (س) در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده، یادآور شد: براساس قوانین دخل و تصرف در اثر ملی نیازمند دریافت مجوز کتبی از میراث فرهنگی است این درحالی است که اینگونه به نظر می رسد که متولیان آستان قدس حضرت معصومه (س) به این امر اعتقادی ندارند و تاکنون برای دخل و تصرف در این اثر تاریخی، مجوزی از میراث دریافت نکرده اند. این درحالی است که قانون برای همه یکسان است و آنها نیز موظف هستند که از قانون تبعیت کنند.

محسنی همچنین از راه اندازی کمپین هایی برای جلوگیری از ادامه دخل و تصرف و تخریب کاشی های تاریخی حرم حضرت معصومه (س) خبر داد و گفت: اینگونه به نظر می رسد که حتی نظرات کارشناسان نیز ارج داده نمی شود، چرا که تصمیمات قطعی گرفته شده است.

او در ادامه با نقد روش انتخاب پیمانکار و مرمتگر و کاشیکار حرم حضرت معصومه (س) گفت: انجام چنین قرادادهایی پشت درهای بسته دلالت بر ابهاماتی در کار دارد. صحن حضرت معصومه (س) علاوه بر آنکه یک صحن مقدس است از جنبه های تاریخی برای جامعه ما از اهمیت برخوردار است و باید آثار آن حفظ شود. این اثر که ثبت میراث شده است باید با تمام آثار تاریخی خود برای آیندگان حفظ شود.