شهرستان هامون | سرزمین آسبادهای سیستان

شهرستان هامون در شمال استان سیستان و بلوچستان و در جنوبی ترین منطقه از دشت سیستان واقع شده است. شهرستان هامون سیستان با وسعت 4887 کیلومترمربع مانند نگینی در این استان می درخشد و دروازه ی ورودی سیستان از مسیر جنوب (زاهدان) است. پس با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای سفری هیجان انگیز به شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان...

آب و هوا شهرستان هامون سیستان

آب و هوای شهرستان هامون سیستان گرم و خشک است و از رودخانه های جاری در این شهرستان می توان به رود شیله و قسمت انتهایی از مسیر رودخانه هیرمند اشاره نمود.

وجه تسمیه شهرستان هامون سیستان

نام این شهرستان از دریاچه هامون گرفته شده است. نام اوستایی دریاچه هامون "کنس اویه" یا "کانفسه" آمده است. دریاچه ی کیانسه (هامون) در اساطیر دینی ایرانیان یکی از ورجاوندترین آب های روی زمین است. لازم به ذکر است که در برخی منابع آمده است جغرافیای سیستان در دوره هایی با نام هامون خوانده می شده است.

پیشینه تاریخی شهرستان هامون سیستان

وجود بیش از 742 اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی، شهرستان هامون سیستان را رکورددار تعدد آثار تاریخی در کشور کرده است. مشهور ترین اثر تاریخی شهرستان هامون، شهر سوخته است که امروز نه تنها در بین ایرانیان بلکه در میان همه دوست داران تاریخ و آثار تاریخی جهان شناخته شده است.

جاذبه های تاریخی شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان

شهر سوخته

شهر سوخته، به ظاهر نام جدیدی است و قدمت تاریخی چندانی ندارد. بر پایه متن های موجود، سابقه این نام به اواخر قرن 19 میلادی برمی گردد. در آن زمان کلنل ییت انگلیسی از منطقه بازدید کرده و راهنمایان محلی این نام را به کار برده اند. آثار سوختگی در این شهر به وفور قابل رویت است. شهر سوخته دو بار به آتش کشیده شده است، یک بار در ابتدای مرحله رشد و بار دیگر در لحظه مرگ و انهدام آن، سند یا کتیبه ای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و نام شهر سوخته به دلیل آتش سوزی در دوره زمانی بین سال های 2700- 3200 ق.م می باشد.
این شهر در حدود 3200 ق.م پایه گذاری و حدود 1800 ق.م متروک شده است. برای دوره ای حدود 1400 سال زندگی در اینجا جریان داشته است. چهار دوره استقرار در شهر سوخته شناخته شده اند که به یازده مرحله ی طبقه فرهنگی تقسیم شده اند. چهار دوره اصلی عبارتنداز دور یکم (3200- 2800 پ.م)، دوره دوم (2800- 2500 پ.م)، دوره سوم (2500- 2200 پ.م)، دوره چهارم (1900- 2200 پ.م) شهر سوخته طی دوره یکم پایه گذاری شده و در دوره دوم به اوج شکوفایی خود رسیده و از دوره سوم دوران اضمحلال آن آغاز شده و در پایان دوره چهارم از بین رفته است.

گورستان شهرسوخته

از دیگر بخش های حائز اهمیت در شهر سوخته گورستان آن می باشد، این گورستان با مساحتی بالغ بر 25 هکتار، در قسمت شمال غربی واقع شده. این گورستان به خودی خود برای دوران مفرغ گورستان بزرگی به شمار می رود. به طور کلی یافته های این شهر باستانی در محدوده 151 هکتاری نشان از وجود 4 میلیارد شی فرهنگی دارد که برخی از این ابزار، اشیا و روش ها برای اولین بار توسط بشر مورد استفاده قرار گرفته است.

کوه خواجه

کوه خواجه، کوه اوشیدا یا کوه رستم، تنها عارضه طبیعی در دشت سیستان است. این کوه نام خود را از آرامگاه خواجه مهدی یکی از دوستداران خاندان علوی که مزارش بر فراز این کوه واقع شده، گرفته است. به دلیل مقدس بودن این کوه نزد ایرانیان باستان جز در موارد چندی، سازندگان و معماران هرگز درصدد برداشت سنگ و استفاده از مواد و مصالح این کوه در ساخت و سازهای خود نبوده و با وجود فراوانی سنگ در محل از خشت استفاده کرده اند. بر روی این کوه آثاری از دوران اشکانیان، ساسانیان و دوران اسلامی به جای مانده است که می توان به آثاری مانند کهن دژ، قلعه کک کهزاد، قلعه چهل دختران، بقایای راه قدیمی، حصارهای مختلف، قبور سنگی، چند زیارتگاه اسلامی، قبرستان دوره میانه اسلامی و آرامگاه خواجه مهدی (خواجه غلطان) اشاره نمود.

آرامگاه خواجه

این بنا بر بلندای کوه خواجه و در سمت شرقی سطح کوه واقع شده است. این زیارتگاه نزد مردم سیستان مقدس ترین زیارتگاه منطقه محسوب می شود. از این بنا هیچ کتیبه ای باقی نمانده است و در متون تاریخی تنها موردی که از این زیارتگاه یاد شده در کتاب احیاء الملوک ملک شاه سیستانی است که آن را مقبره برادر دانیال نبی می داند. در حال حاضر نوشته ای در داخل مقبره نصب است که آرامگاه را متعلق به "خواجه مهدی فرزند جادمی فرزند علی فرزند ابراهیم فرزند جعفر فرزند تقی فرزند محمد حنفیه" معرفی می کند که در سال 222 هجری از طرف حاکمی که به عنوان نماینده امین (خلیفه عباسی) در مدائن حکومت می کرد، تعقیب و متواری گردید و در سن 66 سالگی با کاروانی که از طرف کرمان به سیستان عازم بوده اند در نزدیکی کوه سیستان به دست سارقین سمرقند شهید شد. مردم سیستان پس از اطلاع در تعقیب اشرار حرکت و آن ها را دستگیر و سپس برای دفن اجساد به طرف شمال کوه سیستان حرکت نموده اند. در این موقع شخص ناشناس جنازه مرحوم خواجه را بر فراز کوه سیستان و اجساد دیگر که همه از مردم کرمان بوده اند در اطراف مقبره دفن می نمایند. در ادامه نوشته شده که این مطالب در کتاب مشخص قدیمی آمده است با این همه باتوجه به شواهد موجود و فرم معماری بنا زمان ساخت آرامگاه به دوره صفویه باز می گردد. این بنا به نام زیارتگاه خواجه غلطان معروف است. چنین گفته می شود که افراد حاجتمند مقابل در مقبره دراز کشیده و در صورت برآورده شدن حاجت شخصی از خود بی خود شده و خواهد غلطید.

روستای سه کوهه

روستای سه کوهه از توابع بخش شیب آب شهرستان هامون سیستان است که در حدود 476 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. آب و هوای آن تحت تاثیر اقلیم معتدل در فصول بهار، پاییز و زمستان مطبوع و در تابستان نسبتا گرم است. بادهای صد و بیست روزه سیستان در این روستا نیز می وزند. رودخانه چلنگ از شمال این روستا عبور می کند.
ارگ قدیمی، گورستان ها و بناهای کهن، زیارتگاه قدمگاه حضرت عباس از قدمت این روستا حکایت دارد. نام این روستا به دلیل محدود شدن آن به وسیله ارتفاعاتی از سه جهت به سه کوهه معروف شده است.

برج فلک سر (فلک سار)

برج فلک سر در بخش شمالی ارگ سه کوهه واقع در روستایی با همین نام در بخش مرکزی شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان، حدود سال 1230 هجری شمسی، در دوران حکومت ناصرالدین شاه ساخته شد.
علیخان سربندی حاکم وقت سیستان برج فلک سر را برای همسر خود فرنگیس خانم دختر بهرام میرزا معزالدوله و نوه فتحعلی شاه بنا کرد. وصلت مذکور به پیشنهاد ناصرالدین شاه و به پاس خدمات علی خان سربندی در دفع حملات افغان ها و تمکین به حاکمیت قاجار، شکل گرفت. این برج در مرتفع ترین قسمت ارگ سه کوهه با معماری خاص و گچبری های زیبا و با چشم اندازی وسیع به دشت سیستان ساخته شده و یادگار روزگار تلخ جدایی سیستان به دو بخش سیستان ایران و سیستان افغانستان است.

چهل دختران

بنای قلعه چهل دختران در غرب بنای اصلی (کهن دژ) کوه خواجه قرار گرفته و در جنوبی ترین بخش از سطح کوه خواجه ساخته شده است. این بنا در بخشی از سطح کوه ساخته شده که به نسبت از سایر نقاط پیش آمده تر بود و به خاطر دره ای که در غرب آن قرار دارد (دره سوخته) به شکل دماغه ای دیده می شود. سیاحان و محققان مختلف ایرانی و خارجی از این بنا دیدن نموده اند و در کتب خود از آن نام برده اند، اما هیچکدام تاریخ دقیقی از زمان ساخت آن ارائه نکرده اند. با اندکی جستجو و تامل در اطراف بنا می توان تشخیص داد که این بنا قبل از دوران اسلامی مورد استفاده ساکنین محل بوده و به عنوان دژ نگهبانی و دیدبانی از آن استفاده می شده و تا قرون اولیه اسلامی نیز همچنان مورد استفاده بوده و پس از آن متروک شده است. با توجه به نوع تکنیک های مورد استفاده در ساخت بنا و نحوه استفاده از مصالح در ساخت عناصر آن زمان، ساخت آن به دوره ساسانیان باز می گردد.
از جمله خصوصیات بارز این بنا وجود تیرکشها در بخش پایینی دیوارها، دور تا دور قلعه و حتی بخش پایینی درون برج هاست که آن را از سایر قلاع دفاعی متمایز می کند، وجود فضاهای کوچک و محدود در سطح داخلی قلعه بیانگر آن است که این قلعه به احتمال زیاد تنها به عنوان دژ دیدبانی مورد استفاده بوده و عمل دفاع اصلی از طریق قلعه کک کهزاد انجام می گرفته است.

شهر تاریخی حوضدار

در 4 کیلومتری جنوب غرب شهر سوخته قرار دارد. یکی دیگر از مجموعه های تاریخی فاخر شهرستان هامون است. این سایت تاریخی از اوایل دوران اسلامی تا اواخر دوره صفوی یکی از شهرهای مهم سیستان بوده است و وجود آثار و ابنیه ی تاریخی متعدد این شهر نظیر ارگ حکومتی قلعه چه رییس، قلعه رستم و تعداد حداقل پنج آس باد نشان از گستردگی و عظمت این شهر تاریخی است.

آسباد

از مهم ترین عواملی که بر اساس آن می توان گذشته ای سرشار از نعمت و آبادانی را برای این منطقه متصور بود، وجود هفت آسباد است. سه عدد از این آسبادها در نزدیکی قلعه چه واقع شده و یکی در نزدیکی قلعه رستم و بقیه در فاصله ای دورتر از هم قرار گرفته اند. با وجود آسبادها کشاورزی و به خصوص کشت گندم در این منطقه رواج داشته و به جز آن حاصلخیزی حوضدار کشت محصولات کشاورزی مختلفی مانند خرما، انگور، گندم و جو را میسر می کرده است. بادهای غالب این منطقه از جهت شمال شرق به جنوب غرب می وزند که در سیستان به شمال، بالا و به جنوب، شیب گفته می شود. آسبادهای این منطقه براساس جهت وزش بادهای شیب و بالا ساخته می شده اند تا گندم های این منطقه و احتمالا مناطق دیگر را آرد کنند این مهم نقش قلعه چه و مناطق اطراف آن را بیش از پیش محرز کرده است.

قلعه چه رییس

یک ارگ حکومتی دو ایوانه مربوط به اواخر دوره صفوی است که تاکنون چند دوره مرمتی بر روی این اثر انجام گرفته است. وجود بزرگ ترین و مرتفع ترین گنبد خشتی و گلی استان در این بنا بر اهمیت آن می افزاید.
قلعه رستم که در دوره خود به عنوان پادگان نظامی شهر حوضدار کاربرد داشته بزرگ ترین قلعه تاریخی استان است و وجود بناهایی از جنس خشت و گل در سه طبقه و همچنین وجود تنها یخدان تاریخی استان سیستان و بلوچستان در این قلعه زیبایی و گیرایی این اثر را صد چندان می کند. یکی از دیگر شاخصه های مهم تمدن و پیشرفت سیستان مجموعه آسبادهای زیبا و دیدنی حوضدار کندر است. این آسبادهای عظیم الجثه با ارتفاع تقریبی 10 تا 15 متر، موید وفور غلات و کشاورزی گسترده در این شهر است و دور از ذهن نیست که وجود شهر حوضدار کندر باعث شناخته شدن سیستان به نام انبار غله کشور، از سوی تاریخ نگاران باشد.

صنایع دستی شهرستان هامون سیستان

قالی بافی

تاریخچه قالی بافی در سیستان به دو هزار سال قبل در زمان اقوام سکایی بر می گردد. آنان از کوچ نشینی دست برداشته و در کنار دریاچه زرخیز هامون به کشاورزی پرداختند و بافندگی خود را همچنان حفظ نموده اند کشف قالی پازیرک نشان از این موضوع دارد.

گلیم بافی

وسیله ای به عنوان زیرانداز و پرده که در چادرها و محل های عمومی استفاده است. امروزه کاربرد آن سجاده، خورجین، پشتی و زیرانداز است. برای بافت آن بدون استفاده از طرح و الگو و از رنگ های تیره بیشتر استفاده می کنند.

حصیربافی

صنعت حصیربافی که در منطقه سیستان با گویش اصیل بافی تلفظ می شود، از ساقه های نی و بعضی مواقع از برگ درخت خرما درست می شود، برای زیرانداز، سایه بان، ظروف مختلف و پرده و... کاربرد دارد. اکثر حاشیه نشینان دریاچه هامون به این حرفه آشنایی کامل دارند قدمت این هنر به بیش از سه هزار سال می رسد.

خولک بافی

این صنعت در روستاهای اطراف و در حاشیه هامون وجود دارد. محصول این مردمان پرده هایی است ساخته شده از نوعی نی به نام لوخ که در محل به خولک معروف است که علاوه بر مصرف در شهرستان به شهر های دیگر کشور و حتی خارج از کشور صادر می شود. یکی از موارد استفاده این خولک ها در ساخت توتن است.

سیاه دوزی

نوعی سوزن دوزی که برای تزیین پیش سینه و سرآستین لباس به کار می رود و تنها از نخ سیاه رنگ که معمولا ابریشمی است استفاده می شود که با دوخت دندان موشی به هم چسبیده و نقش های سنتی به شکل مثلث بر روی لباس می دوزند و استفاده می شود.

تلفن های ضروری شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری: 32632744
فرمانداری: 3263745
آموزش و پرورش: 32632338
شهرداری: 32632454
بخشداری مرکزی: 32632265