نشست رو به دریا یا پشت به دریا بودن مردم شمال ایران برگزار شد

ایسنا/ براساس آخرین اخبار بدست آمده، نشست رو به دریا یا پشت به دریا بودن مردم شمال ایران برگزار شد.

نشست علمی «رو به دریا یا پشت به دریا بودن مردم شمال ایران» که به نقد و بررسی انتقادی نظریات سید محمد بهشتی می پرداخت، از سوی نشریه الکترونیک باستان شناسی «منظر فرهنگ دریایی»، پژوهشکده مردم شناسی و مدرسه بین المللی غواصی آبکاوان با سخنرانی سید محمد بهشتی، رئیس پیشین پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، علیرضا حسن زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده مردم شناسی و یکی از مردم شناسان اهل گیلان، و مصطفی پورعلی، استاد دانشگاه لاهیجان، معمار و رئیس اداره میراث معنوی و طبیعی وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به دبیری اسماعیل آقاجانی، باستان شناس و محقق در اسکای روم برگزار شد.

سید محمد بهشتی گفت: من پیشتر مقاله ای را برای یکی از نشریات گیلان ارسال و احساس کردم که کمی باعث کدورت شد. اگر این فرضیه من باعث ناراحتی شده، در همین ابتدا پوزش می خواهم. اما اگر این فرض درست باشد که فرهنگ اهالی استانهای گیلان و مازندران پشت به دریاست، این عیب ایشان تلقی نمی شود. این گزاره عین این است که فرهنگ مردم لرستان هم متاثر از دریا نیست. آیا این عیب بشمار می رود؟ خیر! بنابراین این فرضیه نه از حسن و نه از قبح مردم گیلان سخن نمی گوید بلکه یکی از خصوصیات تاریخی و جغرافیایی و اکولوژیک فرهنگ آنان را بازگو می کند؛ مثل مقایسه گل نیلوفر با لاله که هر کدام ویژگی و زیبایی خود را دارد و این که یکی ویژگی آن دیگری را ندارد، عیب نیست. بنابراین پشت یا رو به دریا بودن حسن یا عیب محسوب نمی شود.

بهشتی پیرامون اینکه نشست رو به دریا یا پشت به دریا بودن مردم شمال ایران برگزار شد، ادامه داد: از لحاظ زمین شناختی، صفحه ایران که از جنوب تحت فشار است در تنگنای صفحه اوراسیا چین خورده و فراز و نشیب آن باعث شد دریای مازندران در سواحل جنوبی عمیق شود. این درحالی است که عمق آن در شمال، یعنی سواحل روسیه کم است. ویژگی دیگرش آن است که دریا دارای نوسان سطحی زیاد است و این خصوصیت ربطی به دبی ورودی آب ندارد بلکه به فشار صفحات زمین در این ناحیه مربوط می شود. این نوسان سه دهه پیش سبب شد سطح آب دریا دو و نیم متر افزایش یابد و بخاطر دارید که برخی ویلاهای کنار دریا زیر آب رفت. در گذشته های دورتر و در خلال سده ها این نوسان بیشتر هم بوده و این وضعیت باعث می شد که دشتهای اطراف این دریا تا حدود شش هفت قرن قبل باتلاقی و شور باشد و در نتیجه غیرقابل زیست تمدنی.

او پیرامون اینکه نشست رو به دریا یا پشت به دریا بودن مردم شمال ایران برگزار شد، ادامه داد: به همین دلیل، در جلگه ها و دشت ها از بندر ترکمن تا آستارا، آنطور که مرحوم منوچهر ستوده هم در کتاب «آستارا تا استرآباد» گزارش کرد، آثار تاریخی قابل توجهی یافت نمی شود. آثار موجود هم عمدتا به بعد از اسلام مربوط است. مثلا اسپی مزگت مسجدی از دوره سلجوقی است که در اثر بالا آمدن آب تخریب شد. آثار عمده تاریخی این پهنه از دریا فاصله دارد؛ مثل آثار دشت مرتفع گرگان یا برج رسکت یا گنبد قابوس. ما شهر قدیمی در این پهنه داریم اما شهرهای کهن و باستانی عمده خیر و اکثر شهرهای اصلی امروز مثل رشت و رودسر از دوره ایلخانی شکل گرفته اند.

این شهرها هم همه مثل لنگرود از ساحل فاصله دارند. چرا چالوس یا آمل از ساحل فاصله دارد؟ آنهایی که فاصله ندارند اغلب شهرهای جدیدی هستند مثل رامسر. حتی بنادر انزلی، نوشهر و ترکمن هم جدید هستند. هنوز شاهد باستان شناختی مبنی بر وجود بندر در زمانی قبل تر وجود ندارد؛ یعنی بندری باستانی مثل بندر سیراف یا تیس در این سواحل یافت نشد. این همه در حالی است که در ارتفاعات البرز مثل مارلیک، اشکورات و مریان حضور تاریخی انسان باستانی اثبات شده و به هزاره اول یا دوم قبل از میلاد برمی گردد. یعنی حضور انسان در شمال کوهستان البرز از نظر تاریخ باستانی نه در کنار ساحل که در مناطق کوهستانی دارای قدمت است.

بهشتی اضافه کرد: ما تا دوره نادرشاه نه خطوط دریانوردی و نه ناوگان دریایی در دریای مازندران نداریم. نادر اولین بار در جزیره آبسکون یک کارگاه کشتی سازی با همکاری دو مهندس انگلیسی ایجاد کرد که آن هم بعد از مرگ نادر تعطیل شد. حتی امروز هم خط دریایی میان شهرهای این ساحل وجود ندارد و با وجود مشکلات ترافیکی کسی همت راه اندازی آن را نکرد. من حتی از یکی از دانشجویان مازندرانی خواستم به بررسی ضرب المثل های محلی بپردازد و در آنها به دنبال عناصری باشد که به زندگی با دریا اشاره شده باشد. جالب است که تا دلتان بخواهد در این ضرب المثل ها شواهدی مبنی بر زندگی در پیوند با کوه و جنگل بود اما هیچ خبری از دریا نیست. در مورد ضرب المثل های گیلان من چنین کاری نکرده ام اما حدس می زنم که در آنجا هم همین ترتیب برقرار است.

این چهره پیشکسوت میراث فرهنگی درباره تنوع خوراک در گیلان و گرایش مردم این منطقه به آبزیان رودخانه ها اینطور شرح داد: متنوع ترین سفره خوراک در میان مردم ایران متعلق به گیلان است. در پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی مطالعه ای زیر نظر محمد میرشکرایی انجام شد که نشان میداد در 40 نوع از غذاهای گیلان از آبزیان استفاده می شود. اما اقبال مردم گیلان به ماهی های رودخانه بیشتر از ماهی های دریاست؛ یعنی گیلانی ها به ماهی های رودخانه نسبت به دریا برتری می دهند و شاید به خاطر جریان رودخانه های متعدد باشد که حتی به دریا، به عنوان یک منبع غذایی جدی نگریسته نمیشد. ترانه ها و افسانه هایی که عناصر دریایی را بطور عمده دربر بگیرد در منطقه نداریم و اگر هم عناصری هست، وجه تهدیدکننده دارد.

سید محمد بهشتی گفت: همه این شواهد را که کنار هم بگذاریم چه نتیجه ای میتوان گرفت؟ سابقه زیست در گیلان و مازندران بسیار باستانی و کهن است ولی این سابقه به بخش مرتفع و کوهستانی مربوط می شود، نه دشت های مجاور و هم سطح دریا. حال اگر فرهنگ مردم حاشیه دریای مازندران را با مردم حاشیه خلیج فارس مقایسه کنیم، می بینیم که فرهنگ ایشان پشت به دریا و فرهنگ آنها رو به دریاست؛ همه چیز زندگی یک فرد بوشهری یا هرمزگانی یا خوزستانی، سفره و آیین ها و نیایش ها و موسیقی و حتی نوروزشان که نوروز دریایی و صیادی و متاثر از دریاست.

در خلیج فارس ناخدای سیرافی از سفر خود به چین می گوید یا سفینه سلیمانی حکایت از سفر به سیام و آسیای جنوب شرقی می کند یا در زنگبار و دماغه امید نیک و دکن هند و بندر زیتون در چین ردپای دریانوردان ایرانی فراوان دیده می شود. اما آن سوی دریای مازندران از منظر ایرانی ها خبری نبوده که بواسطه ارتباطی بحری احساس نیاز کنند. روسیه جدیدا ظاهر شده حتی اگر شواهد نشان می دهد وایکینگ ها از طریق رود ولگا خود را به دریای مازندران می رسانند، این فرهنگ وایکینگ ها بوده که رو به دریا بوده نه گیلانی ها یا مازندرانی ها که ردپایی در سرزمین وایکینگ ها از خود برجای نگذاشته اند. اگر شواهد آن یافت شود آنگاه میتوان گفت فرهنگ آنها هم رو به دریاست.

این عضو فرهنگستان هنر و معمار بیان کرد: در دریای مازندران 900 کیلومتر خط ساحلی داریم اما سوال این است، در حالی که سفر با اتومبیل آنقدر رواج پیدا کرده چرا هیچ خط مسافرتی و کشتیرانی وجود ندارد. آیا نمی توان از آستارا تا بندر ترکمن و بنادر دیگر خط کشتیرانی ایجاد کرد؟ این در حالی است که در جاهای دیگر دنیا با مشقت زیاد این کار را می کنند. دبی کف خلیج فارس را گود می کند تا در آنجا کشتی ها بتوانند به بنادرش نزدیک شوند.

به این دلایل گفته می شود که فرهنگ مردم این استانها پشت به دریاست. البته شاید بهتر باشد بگوییم، به دلیل رفتارهای غیرقابل پیش بینی این دریا بوده که مردم گیلان و مازندران را ناچار از صرف نظر از مزایای خود کرده است. نه فقط مردم آن خطه بلکه حتی فرهنگ مردم ایران هم پشت به دریای شمال و رو به دریای جنوب شد. یعنی این فقط مسئله مردم آن سه استان نیست. اهمیت دریای مازندران نه میان عموم و نه در سطوح عالی مدیریت کشور نیز درک نشد. این دریا که فقط به درد آب تنی و تفریح نمی خورد؛ ارزشهای بالقوه اقتصادی و ارتباطی و فرهنگی زیادی دارد.

سیدمحمد بهشتی در پایان گفت: نکته اینجاست که برخلاف بقیه نقاط این سرزمین که سابقه تعامل اهالی و محیط به چند هزار و حتی بیش از 10هزار سال پیش بازمی گردد، تعامل اهالی گیلان و مازندران با محیط خود و مخصوصاً دریا قدمت کمی دارد و معمّاهای پیچیده این پدیده خاص، آنچنان که باید و شاید هنوز حل و فصل نشده اند. اما اگر چنانکه رسم مردم این سرزمین بوده، دریای مازندران بسان مسئله ای مطرح شود که باید منبعیت نهفته در آن از مانعیتش جدا شود و ظرفیت های پنهان این منبعیت از قوه به فعل درآید. آنگاه میتوان گفت مهمترین عامل توسعه و پیشران رشد گیلان و مازندران بجای هر چیز استعدادهای فراوان دریای مازندران است.

در ادامه نشست، مصطفی پورعلی با رد نظریه پشت به دریا بودن ساکنان ساحل جنوبی دریای کاسپین گفت: شواهد تاریخی حکایت از آن دارد که دریا نقش بسیار مهمی در معیشت و فرهنگ مردمان این نواحی داشته است. ساکنان شهرها و روستاهای جلگه ای گیلان، بطور ویژه وابستگی عاطفی و فرهنگی بسیاری به دریای کاسپین و تالاب انزلی داشته و دارند و تا قبل از اینکه محدودیت های سازمان حفاظت از محیط زیست اعمال شود، شکار پرندگان و آبزیان دریایی و تالابی نقش بسیار پررنگی در سفره مردمان گیلان داشت.

پورعلی ادامه داد: تالاب انزلی عملا وضعیتی مثل خوریات یا خلیج فارس در نواحل جنوبی ایران دارد. قایقرانی، صید ماهی و شکار در تالاب انزلی وضعیتی راحت تر نسبت به دریای کاسپین داشته و از این بابت، وضعیتی شبیه خوریات و خلیج فارس نسبت به دریای آزاد دارد. همه می دانیم که در جنوب ایران، برای مثال ماهشهر، صیادی در خوریات بسیار رایج تر از صیادی از آبهای خلیج فارس است. لذا با استدلالات این چنینی نمیتوان گفت مثلاً اهالی ماهشهر که به خوریات وابستگی دارند، به خلیج فارس پشت کرده اند.

استاد دانشگاه لاهیجان درباره وضعیت شکار و صید در نواحی شمالی خزر بیان کرد: از دیرباز ماهیگیری و شکار پرندگان در تالاب انزلی و دریای کاسپین نقش بسیار مهمی در فرهنگ گیلانیان داشت. نقش «مایه های جام» یا «سینی سیمین رشی» با قدمت ساسانی ماهیگیری و شکار پرندگان است، نگاره منقوش بر این اثر تاریخی حکایت از این دارد که وضعیت آب دست کم تالابی است. هرکس به تالاب انزلی رفته و صیادی در تالاب انزلی را دیده باشد، شباهت های وضعیت فعلی صیادی با اثر ساسانی را می تواند به راحتی تشخیص دهد.

او درباره اینکه چرا بنادری مثل انزلی و پیربازار سابقه ای حداکثر تا دوره قاجار دارند، گفت: بندر تاریخی گیلان هوسم و رودسر بود؛ نواحی که از دوره قاجار نقش بندرگاهی ایفا کرده و در دوره های تاریخی زیر آب بوده و طبیعی است با عقب نشینی آب دریا، این نواحی امکان ایجاد بندر را پیدا کرده باشند.

پورعلی با اشاره به مطالعات باستان شناسان در محوطه عصر آهن قلعه گردن رودسر توضیح داد: داده های باستان شناسی نیز تأیید می کند در این کهن بندر تاریخی گیلان سابقه سکونت بود، اما به دلیل انتشار نیافتن مطالعات در این حوزه ها بویژه توجه نکردن به عقب نشینی آب دریای کاسپین در دو سده اخیر باعث شد تا تحلیل نادرستی از وضعیت شهرشناسی در گیلان بوجود آید. البته توجه به میراث روستایی گیلان و باستان شناسی گیلان خیلی ضروری و مهم است، اما متأسفانه توجه مناسب به این دو حوزه موجب شده، شهرشناسی گیلان مغفول واقع شود.

درباره شهرهای تاریخی گیلان مطالعات بسیار کمی صورت گرفته است. برای مثال، شما اگر به لاهیجان بپردازید و جریان جنگ شاه عباس، فرار خان احمد از بندر هوسم به شیروان و بازسازی گنبد مزار شیخ زاهد در دوره تیموری را بررسی کنید، متوجه می شوید لاهیجانی که امروزه ما آن را دور از دریا می دانیم چه میزان در نزدیکی دریا قرار داشته است.

او در ادامه شواهد تاریخی بسیار درباره گیلان یادآور شد: شما اگر به سفرنامه ناصرالدین شاه به گیلان رجوع کنید با روایت های جالبی از جریان دریا رفتن شاه و هیئت همراهش در تالاب انزلی و دریای کاسپین مواجه می شوید؛ سفری که صرفاً جنبه تفریحی داشته و قصد آن مسافرت به اروپا نبوده است. در این سفرنامه به خوبی به نقش دریا و تالاب در فرهنگ میزبانی گیلانیان اشاره شده است.

پورعلی در پایان موکداً اعلام کرد: بدیهی است فرهنگ گیلانیان در نسبت با دریای کاسپین متفاوت با فرهنگ اهالی جنوب ایران در نسبت با دریای عمان و خلیج فارس است، اما این تفاوت به معنای پشت به دریا بودن گیلانیان نیست. البته توجه به نظریه مهندس بهشتی، از این بابت حائز اهمیت است که سیل مهاجرت های اخیر به گیلان از دیگر مناطق ایران به قصد ساخت ویلا و خانه دوم و تفاوت فرهنگ گروه های مهاجر با فرهنگ ساکنین بومی گیلان، ممکن است پایداری زیست فرهنگی در گیلان را با چالشی جدی مواجه کند. گروه های مهاجر به گیلان در دهه های اخیر، عموما بدنبال زیست پایدار در کنار دریا، جنگل و کوه نیستند و نوع زیست این گروه ها با مردم بومی که زندگی خود را در ارتباط پایدار با دریا می بینند، تفاوت دارد که البته این موضوع مهمی است.

علیرضا حسن زاده گفت: چند نقد کلی میتوان بر نظریه جالب مهندس بهشتی مطرح کرد؛ یک، هولستیک بودن نظریه که کوشش در ساخت یک کلان روایت برای فهم فرهنگ و تمدن ایرانی دارد و در تضاد با خرده روایت های مردم شناختی و باستان شناختی قرار خواهد گرفت. دوم، یکسان پنداری منظر دریایی خلیج فارس و دریای کاسپین که جای چالش بسیار دارد. سوم، اشباع نشدن نظری و میدانی در سه رشته مردم شناسی، باستان شناسی و زبان شناسی که اصولاً امکان ساخت چنین نظریاتی را به ما در زمان حاضر به معنای قابل اثبات آن نمی دهد.

چهارم، رویکردی ایستا به اکولوژی منظر دریایی شمال، که آن را باید با توجه به پویایی آن در طی تاریخ طولانی این دریا درک کرد و به تصور من نظریه جناب بهشتی این پویایی را از نظر دور داشته و آخرین مورد، ارزش گذاری موجود در این نظریه است که در عبارت «پشت به دریا بودن» به معنای منفی آن احساس می شود و می تواند شنونده را خصوصا اگر اهل شمال باشد، دست کم کمی آزرده خاطر کند. «پشت کردن» در زبان ما معنای نوعی «قهر کردن» را به ذهن متبادر می کند. به همین دلیل، پیشنهاد اول من تغییر عنوان این فرضیه است.

حسن زاده در ادامه توضیح داد: اصولاً دگربودگی یا همان otherness در شمال ایران قابل مقایسه با جنوب ایران نیست. در جنوب دیگری در سیمای اعراب شبه جزیره و غیره بعدی کاملاً عینی و مشخص دارد. این در حالی است که روسیه تزاری در سال 1721 تأسیس شد و دیگری در سیمای روس ها در شمال ایران امری متأخر است. به بیان دیگر، منظر دریایی خلیج فارس ما را با یک دیگری متقدم و منظر دریایی کاسپین ما را با یک دیگری متأخر مواجه می کند که با اواخر دوره صفویه و دوره افشاریه از سال 1736 تا 1796 هم پوشانی دارد.

تا قبل از ظهور روسیه تزاری ما در شمال ایران برخلاف جنوب ایران به نوعی در داخل قلمرو فرهنگ ایرانی هستیم. یعنی حتی نسبت به ارمنستان و گرجستان هم که دینشان مسیحی است، قرابت فرهنگی و تاریخی و میراث میان فرهنگی و مشترک داریم. اصولاً بخش مهمی از این مناطق هم متعلق به ایران بودند. دو تأثیر تاریخی عمده ما در برابر این دیگری یعنی روسیه در تاریخ معاصر داریم، که ما را با آنها پیوند می دهد، یک جنبه استعماری روسیه تزاری و دیگری تاثیر مثبت انقلاب اکتبر بر شکل گیری نهادهای مدنی و رخدادهایی چون انقلاب مشروطه. البته مطالعات علوم میراثی، همانطور که قبلا گفته شد، چه مردم شناسی چه باستان شناسی و غیره در این زمینه فقیر است.

این مردم شناس بیان کرد: از سوی دیگر سفر در خلیج فارس بعد تجاری داشته است؛ یعنی با نیاز تجاری انجام می شد اما در شمال ایران این نیاز در دوره ای طولانی از تاریخ احساس نمیشد. هنوز هم این روابط تجاری در شمال نسبت به جنوب به نظر گسترده نمی آید. روابط تجاری شمال ایران تا قبل از تأسیس روسیه، در دل جوامع ایرانی یا همان persinate societies قرار داشت ولی در زمان اسلام، خلیج فارس، بین النهرین، آفریقا، هند، شرق دور و غیره وجود داشته است. سفرهای دریایی تجاری معمولاً میان نواحی مختلف صورت می گیرد، به همین دلیل مختص آبهای آزاد است و نه آبهای بسته.

از همین رو، در حوزه دریای کاسپین، قایق سازی قوی تر از کشتی سازی بوده و کشتی سازی در اینجا ضرورتی را که در خلیج فارس داشته، ندارد. در واقع، روسیه به عنوان یک قدرت نظامی کشتی سازی در این دریا را به ظاهر آغاز کرده است. سفرهای دریایی طولانی اکولوژی دریایی خاص خود را نیاز دارد. در زمستان سفر دریایی به روسیه ممکن نبوده چون سواحل روسیه یخ می زند، به قول توفیقیان اینجا بادهای موسمی هم نداشتیم. این امر بر روی شهرسازی این منطقه هم تأثیر گذاشت؛ یعنی به دلیل نبودن نیاز تجاری، شهرها کنار سواحل ساخته نمیشد و کمی از آن فاصله داشت و نیاز معیشتی یعنی ماهیگیری چنین شهرسازی یعنی چسبیده بودن به ساحل را ضروری نمی ساخت.

از سوی دیگر، کتابهای تاریخی به ما از ویژگی دیگر این دریا می گویند سونامی که در قرن چهارم گزارش می شود و شهرهای کنار دریا را بلعیده و پایین و بالا شدن شدید سطح آب که دور بودن از دریا را به بخشی از فرهنگ سکونت در شمال ایران تبدیل کرده بود. در متون اساطیری ما هم این اکولوژی منعکس شده، منطقه سرد که «دوزخ» تلقی میشده و شاید همین سیبری بوده است. به همین دلیل، تعامل مردم در شمال ایران با دریا با نوع تعامل و مناسبات مردم با دریا در جنوب ایران فرق داشته و دارد.

حسن زاده اضافه کرد: این که سیدمحمد بهشتی به نقل از آقای میرشکرابی می گویند: «گیلانی ها فقط چهل غذای دریایی داشته اند»، باید بگویم مطالعات در حوزه علوم میراثی و بویژه مطالعات میدانی اعم از مردم شناسی و باستان شناسی در زمینه فرهنگ دریا در ایران بسیار متأخر و جدید است و نمیتوان این یافته ها را تأیید کرد. در ضمن، باید در تمام مناطق و استانهای شمالی تحقیق شود. در اینجا بدلیل امکان سفر زمینی به مناطقی چون باکو، نیاز به سفر دریایی مثل سفر از خلیج فارس به بنادر تجاری هند کمتر بوده است. در اینجا امنیت بیشتر در سفر زمینی مطرح است، داخل قلمرو بوده و در آنجا امنیت بیشتر در سفر دریایی بود، چون خارج از قلمرو بوده است. به ظاهر سفر زمینی، هم از نظر اقتصادی در اینجا برخلاف خلیج فارس بصرفه تر بوده است.

حسن زاده درباره منابع «نفت» و «گاز» اینطور توضیح داد: موضوع دیگر مسئله نامگذاری و اقتصاد سیاسی است. موضوع نفت و گاز موضوعی متقدم در جنوب و متأخر در شمال است. اینکه مردم ایران به نام خلیج فارس حساس هستند و در شمال در مورد نام خزر نه، خب چون دیگری سازی خلیج فارس از سوی کشورهای عربی خلیج فارس برای مردم کاملاً قابل فهم است، چون مسئله ای از نظر تاریخی متقدم است حال آنکه در مورد شمال نام خزر این دگربودگی را فقط در نزد متخصصان در بر دارد و مردم عادی تصویر و تصوری از نام «خزر» ندارند.

جالب است که تنها دیگری حوزه کاسپین هم به این دریا نمی گوید دریای روسیه، روس ها می گویند دریای کاسپین که باز حساسیت را در زمینه نامگذاری در بین ایرانی ها کم می کند. اما اینکه می گویند حساسیت عمومی وجود نداشته، چند شاهد این ایده را رد می کند؛ یکی مسئله امتیاز نفت شمال است که با سقوط محبوبیت حزب توده همراه بود، دیگر موضوع متأخر رژیم حقوقی دریای کاسپین است که حساسیت در حوزه عمومی را به دنبال داشته و سرانجام جنگهای ایران و روسیه تزاری است که شواهد مردم شناختی در نزد مردم و روایت های شفاهی که نشان می دهد جنگی ملی در دفاع از ایران بوده است .

این مردم شناس درباره رسوم دریایی و فصلی در این نواحی افزود: مطالعات علوم میراثی بسیار مهم است و مثلاً اطلاعاتی که بصورت استریوتایپ منفی ظاهر می شود. برای مثال، در مقدمه زیبا عرشی بر کتاب «شمال» نصرالله کسراییان در بحث «چراغ کشان»، از فقر مطالعات علوم میراثی در این نقطه از ایران یعنی شمال حکایت دارد. این اطلاعات از نظر علمی قابل تأیید نیست. آیین های دریا و زیارتگاه های مربوط به دریا دست کم یک مورد قابل اشاره است. ما آیین های غرق شدگان برای متوفیان دریا داشتیم و نه رودخانه. در مورد فقدان نوروز دریایی باید بگویم نوروز دریایی یا صیادی در جنوب ایران و خلیج فارس، بعد معیشتی دارد و بر پایه انقلاب تابستانی است اما در شمال ایران سه منظر دامداری و کشاورزی و ماهیگیری وجود داشته و به این دلیل، اعتدال بهاری یا نوروز بهاری برای کشاورزان مهم بوده و اعتدال تابستانی برای دامداران در نوروز چوپانی.

علیرضا حسن زاده گفت: در شمال ایران منظر اسطوره ای مرداب و دریا به هم متصلند و نمیتوان منظر دریا را از مرداب و رودخانه جدا کرد و ما با فرشته ای چون میرماهی که شبیه سیاگالش در کوه و فرهنگ چوپانی ست، روبرو هستیم. روایت های که امیدوارم بتوانم آن را بزودی چاپ کنم، که البته برخی از آنها در کتاب «پری کشی» آمده، میتولوژی قوی دریای کاسپین را نشان می دهد. فرهنگ رودخانه ها قومی تالاب ها در شمال ایران بسیار قوی بوده ، که خود به فرهنگ دریا و منظر دریایی وصل می شود.

منظر دریایی شمال ایران با جنوب ایران و پویایی تاریخی آنها با هم فرق دارد و اینکه ما بگوییم مردم گیلان، مازندران و گلستان پشت به دریا بوده اند، قابل قبول نیست . دریای کاسپین دروازه اروپا بوده و بسیاری از عناصر مدنی از همین دریا وارد کشورمان ایران شد. منظر دریای کاسپین منظری گفت وگو محور و دیالوجیکال بوده است. فرهنگ دریا و شهرسازی شمال ایران با فلات مرکزی فرق داشته و این به آن معنا نبوده که شمالی ها شهر نداشته اند. باید توجه داشت نوسازی بخش مهمی از نشانه های منظر میراثی را محو کرده است. حتی شهر رشت هم به دریای کاسپین مرتبط بود، اما امروز شما نشانه ای از آن نمی بینید.