خطر توسعه مخرب در میراث فرهنگی در پی تعدد برنامه احداث موزه ها

خبرگزاری مهر/ براساس آخرین اخبار بدست رسیده، خطر توسعه مخرب در میراث فرهنگی در پی تعدد برنامه احداث موزه ها وجود دارد.

مرکز پژوهش های مجلس گزارشی را درباره لایحه بودجه 1401 وزارت میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری زیر نظر دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ و گروه ورزش، میراث فرهنگی و گردشگری توسط شهاب طلایی شکری، ندا زرندیان، و سعید شفیعا تهیه کرده است. در این گزارش به بررسی بودجه بخشهای مختلف این وزارت پرداخته شده و برنامه های آن نیز مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.

در این گزارش آمد:

بررسی لایحه بودجه 1401 با تغییرات نسبتاً قابل توجه در صورتی انجام می گیرد که همچنان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فاقد قانون اهداف و وظایف است و بخش مهمی از اقدامات برنامه ای و عملیاتی مدنظر لایحه بودجه را نمیتوان با معیار مشخص وظیفه ای تطابق داد. همچنین تدوین سند راهبردی توسعه گردشگری موجب شد تا بتوان از این سند راهبردی برای بررسی و تطابق لایحه بودجه 1401 استفاده کرد.

هر چند که امور فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری نسبت به قانون بودجه 1400 با 1.3 درصد کاهش اعتبارات همراه شده است اما فصل میراث فرهنگی با 11.9 درصد، فصل گردشگری با 59.6 درصد و فصل صنایع دستی با 20.9 افزایش اعتبار داشته اند. بنابراین در شرایطی که بودجه کشور ماهیتاً انقباضی است، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نسبت به سایر دستگاه های حوزه فرهنگ، شرایط بهتر بودجه ای را داراست هرچند که این مورد با ظرفیت های این حوزه فاصله معناداری دارد.

در لایحه بودجه 1401، برای امور فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری، اعتباری معادل 22939 میلیارد و 840 میلیون و 800 هزار تومان در نظر گرفته شده است. امور فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری به هشت فصل تقسیم شده که سه فصل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از آن جمله است. مجموع اعتبار در نظر گرفته شده برای سه فصل مزبور برابر با 1991 میلیارد و 502 میلیون تومان است که معادل 8.68 درصد از مجموع اعتبارات امور فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری است.

در شرایطی که اعتبارات امور فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری در لایحه بودجه 1401 حدوداً 1.3 درصد کاهش یافته است اما سه فصل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نسبت به قانون بودجه 1400 حدود 25.3 درصد رشد داشته است. در این میان، از مجموع اعتبار سه فصل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، 798 میلیارد و 500 میلیون تومان ریال اعتبارات هزینه ای (حدود 40 درصد) و 1193 میلیارد و 2 میلیون تومان اعتبارات تملک سرمایه ای (حدود 60 درصد) است.

در میان سه فصل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، بیشترین میزان بودجه به ترتیب متعلق به فصل میراث فرهنگی با 1123 میلیارد و 239 میلیون تومان (56 درصد از مجموع سه فصل) است و پس از آن فصل گردشگری با 656 میلیارد و 691 میلیون تومان (33 درصد از مجموع سه فصل) است. فصل صنایع دستی با 211 میلیارد و 572 میلیون تومان (11 درصد از مجموع سه فصل) کمترین اعتبار را در میان سه فصل مزبور داراست.

برخلاف قوانین بودجه سنوات گذشته در لایحه بودجه 1401 به صورت مشخص اعتبارات هیچ کدام از سازمان هایی که ذیل دستگاه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فعال می باشند، مشخص نشده است. این امر هرچند آزادی عمل دستگاه متبوع را افزایش خواهد داد اما می تواند ابهاماتی را در جهت ارزیابی عملکرد دستگاه ها در پایان سال 1401 به همراه داشته باشد. اگرچه در فایل تکمیلی لایحه بودجه 1401 به بودجه پژوهشگاه میراث فرهنگی گردشگری و شرکت توسعه ایرانگردی و جهانگردی نیز به صورت تفکیکی اشاره شده است. بر این اساس بودجه پژوهشگاه در لایحه 1401 13.31 درصد رشد (875.890 میلیون ریال) و شرکت توسعه 36.2 درصد رشد (272.400 میلیون ریال) را شامل شده است.

براساس مقاله خطر توسعه مخرب در میراث فرهنگی در پی تعدد برنامه احداث موزه ها جالب توجه هست که مرکز مطالعاتی منطقه ای حفظ میراث فرهنگی ناملموس در آسیای میانه و غربی در حالی که طبق قانون تأسیس مصوب 3/3/1390 بایستی ردیف بودجه جداگانه ای داشته باشد، نه در فایل اصلی لایحه و نه در فایل تکمیلی مستقیماً مورد توجه قرار گرفته است و صرفاً عنوان برنامه ی «صیانت از میراث فرهنگی ناملموس» با واحد ارزیابی «تعداد میراث» به آن مرتبط است.

بودجه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برای سال 1401 معادل 21.472.510 میلیون ریال در نظر گرفته شده است که در حدود 42 درصد (9050000 میلیون ریال) آن را اعتبارات هزینه ای و در حدود 58 درصد (12422510 میلیون ریال) آن را اعتبارات تملک دارایی های سرمایه ای تشکیل داده است.

مجموع اعتبار وزارت نسبت به قانون بودجه 1400، در حدود 40 درصد افزایش داشته است. این تغییر متأثر از افزایش حدود 29 درصدی اعتبارات هزینه ای و افزایش حدود 50 درصدی تملک دارایی های سرمایه ای نسبت به قانون بودجه سال 1400 است.

تحلیل اعتبار بر حسب برنامه ها

در تعداد و عناوین برنامه های اصلی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در لایحه بودجه 1401 نسبت به قانون بودجه 1400 تغییر محسوسی بوجود آمده است. در این میان، 9 برنامه اصلی در لایحه بودجه 1401 برای دستگاه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تعریف شده است. در این میان، بیشترین اعتبار با تفاوتی فاحش متعلق به برنامه صیانت از میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (11.387.390 میلیون ریال) می باشد. پس از آن برنامه های سیاست گذاری، راهبری و توسعه صنعت گردشگری (6.566.910 میلیون ریال) و برنامه حمایت از ارتقا و توسعه صنایع دستی (2.115.720 میلیون ریال) به ترتیب در جایگاه دوم و سوم به لحاظ بیشترین اعتبارات برآوردی قرار دارند. سه اولویت برنامه ای به لحاظ بودجه ریزی به خوبی نگرش دستگاه به سه حوزه متبوع خود را نشان می دهد.

بیشترین اعتبارات هزینه ای متعلق به برنامه سیاست گذاری، راهبری و توسعه صنعت گردشگری (3250000 میلیون ریال) و بالاترین اعتبارت تملک سرمایه ای متعلق به برنامه صیانت از میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (8377390 میلیون ریال) می باشد.

اعتبارات محل ردیف بودجه های متفرقه

مجموع اعتبارات متفرقه انتقال نیافته در لایحه 1401 معادل 60 میلیارد و 370 میلیون تومان است که نسبت به قانون بودجه 1400 حدود 3 درصد افزایش یافته است. جمع اعتبارات هزینه ای این ردیف معادل 19 میلیارد تومان (افزایش حدوداً 54 درصدی نسبت به قانون بودجه 1400) و جمع اعتبارات تملک دارایی های سرمایه ای معادل 41 میلیارد و 370 میلیون تومان (کاهش حدوداً 10 درصدی نسبت به قانون بودجه 1400) است.

بیشترین اعتبار هزینه ای متعلق به موضوع قانون اصلاح مواد 2 و 7 قانون توسعه صنعت ایرانگردی و جهانگردی با 9 میلیارد تومان است (125 درصد رشد نسبت به قانون بودجه 1400) و بیشترین اعتبارات تملک دارایی سرمایه ای متعلق به آزاد سازی حریم مجموعه تاریخی فرهنگی تپه هگمتانه با 25 میلیارد و 650 میلیون تومان است (کاهش 10 درصدی نسبت به قانون بودجه 1400)

عنوان تقویت یگان حفاظت میراث فرهنگی از محل واگذاری اموال توقیفی در این ردیف قرار دارد که با 4 میلیارد تومان پیش بینی اعتبار هزینه ای و 5 میلیارد و 720 میلیون تومان پیش بینی تملک دارایی های سرمایه ای، نسبت به قانون بودجه 1400 بدون تغییر مانده است.

درآمدهای وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

درآمدهای وزارت شامل درآمدهای متعلق به بخش های وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، صندوق توسعه صنایع دستی و فرش دستباف و احیا و بهره برداری از بناها و اماکن تاریخی فرهنگی، پژوهشگاه میراث فرهنگی گردشگری و شرکت توسعه ایرانگردی و جهانگردی می شود. در لایحه بودجه سال 1401، کاهش درآمدی 35 درصدی (معادل 162 میلیارد و 810 میلیون تومان) رخ داده است.

درآمد حاصل از ورودی موزه ها و محوطه های تاریخی در لایحه بودجه 1401 مانند قانون بودجه سال 1400 سهم به سزایی (71 درصد) در تحقق درآمدهای این وزارت دارد. درآمد حاصل از اجاره ساختمان ها و اراضی، درآمدهای حاصل از جرایم و فروش صیدآلات، چوب آلات، ادوات و مواد بازداشتی، درآمد حاصل از صدور و تمدید مجوزها یا اخذ جرایم موضوع قانون توسعه صنعت ایرانگردی و جهانگردی، در حدود 24.5 درصد باقیمانده از درآمدهای وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را تشکیل می دهند.

عوارض خروج از کشور

در قانون بودجه 1400 عوارض خروج از کشور معادل 110 میلیارد و 237 میلیون و 200 هزار تومان بوده است این در حالی است که لایحه بودجه 1401، درآمد ناشی از این محل 1,500 میلیارد تومان پیش بینی شده است. در زیرنویس جدول شماره 16 با عنوان تعرفه های درآمدهای موضوع جدول شماره (5) آمده است: «تعرفه های مندرج در جدول 16 قانون بودجه سال 1400 کل کشور که در این جدول نیامده به قوت خود باقی و با سازوکار ماده (68) قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت قابل اصلاح خواهد بود».

بنابراین از آنجایی که عوارض خروج از کشور در جدول شماره 16 لایحه بودجه 1401 مورد اشاره قرار نگرفته است، این عوارض در سال 1401 باید بر طبق عوارض خروج سال 1400 محاسبه شود. بنابراین عوارض خروج از کشور در لایحه بودجه 1401، براساس قانون بودجه 1400 تمدید شده است.

در ماده 68 به دولت اجازه داده می شود براساس پیشنهاد سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و متناسب با عواملی همانند کاهش هزینه های دولتی ناشی از اصلاح ساختار اداری و کاهش نیروی انسانی و نرخ تورم، هر سه سال یک بار نسبت به کاهش یا افزایش مبالغ ریالی مشخص مندرج در قوانین و مقررات در زمینه میزان جرایم، تعرفه ها و خدمات دولتی، حقوق دولتی و عناوین مشابه با رعایت مفاد برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران اقدام و مراتب را ابلاغ کند.

سه فصل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در لایحه بودجه 1401 اعتباراتی معادل 1991 میلیارد و 502 میلیون تومان دریافت کرده است که 8.68 درصد از مجموع اعتبارات امور فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری است. در شرایطی که بودجه کشور به صورت انقباضی است، بودجه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در حدود 40 درصد افزایش یافته است. آنچه مشهود است، این تغییر مثبت در بودجه وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بایستی با مسیرها و جهت های تحولی در حوزه های مربوطه همراه باشد.

آنچه از برنامه ها و طرح های مطرح شده در لایحه بودجه 1401 مشخص است، چنین اقدام مؤثری در حال رخداد نیست. بررسی برنامه های 9 گانه وزارت و دستگاه های تابعه نشان می دهد که سه برنامه محوری با توجه به سه معاونت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی حدود 85 درصد از کل اعتبارات را دریافت کرده است. بودجه دستگاه های مرتبط با وزارت شامل پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری 13.31 و شرکت توسعه ایرانگردی و جهانگردی 36.2 افزایش یافته است. اما مرکز مطالعاتی منطقه ای حفظ میراث فرهنگی ناملموس در آسیای میانه و غربی که طبق قانون بایستی دارای بودجه جداگانه ای باشد در قالب برنامه «صیانت از میراث فرهنگی ناملموس» با واحد ارزیابی «تعداد میراث» آمده است.

از آن جهت که عناوین برنامه ها کلی و جامع است و بخش مهمی از برنامه های مرسوم و متداول سنوات قبل در آن وجود ندارد، نمیتوان اظهار نظر دقیقی در مورد آنها انجام داد. هر چند میتوان این اقدام را در راستای تمرکز وزارت روی برنامه های راهبردی در نظر گرفت اما محتوای طرح های منصوب به برنامه های، جامعیت عنوان را دارا نیست. حذف برنامه با اهمیتی مثل برنامه جذب گردشگران داخلی از لایحه بودجه 1401 یکی از موضوعاتی است که به نظر می آید، غیر قابل قبول است. چرا که این برنامه محور توسعه گردشگری جمهوری اسلامی ایران خواهد بود و ادغام یا ترکیب آن در قالب برنامه های دیگر جایگاه این برنامه را مخدوش می کند.

تعدد طرح ها و برنامه های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و سایر دستگاه ها و وزارتخانه ها در مورد احداث موزه ها و توسعه موزه داری در کنار عدم تغییر در اعتبارات یگان حفاظت میراث فرهنگی، خطر توسعه مخرب و بدون منطق در حوزه میراث فرهنگی را نشان می دهد. درصورتیکه سیاست های کلی دولت بر توسعه موزه داری و نمایش آثار تاریخی به این شکل است، تأثیرات آن در تقویت یگان حفاظت میراث فرهنگی بایستی مشهود باشد.

در ساختار لایحه بودجه 1401 عناوین اقدامات بر خلاف قوانین بودجه سنوات گذشته حذف شده و دولت به عناوین برنامه و طرح های آن اکتفا کرده است. این مساله از شفافیت و قابلیت خوانش برنامه ها کاسته و بخش مهمی از اقدامات سنوات گذشته غیر قابل ردیابی خواهد کرد.

بندهای (ب) ماده 2، بخشی از بند (ب) ماده 100 و بند (ت) ماده 100 قانون برنامه ششم توسعه در لایحه بودجه 1401 مورد توجه قرار نگرفته و این انحراف از اهداف برنامه های بالادستی است.