بیدخوانی از نمادهای هویتی علی آباد کتول است

میراث آریا/ براساس آخرین گزارش و خبرهای منتشر شده، بیدخوانی از نمادهای هویتی علی آباد کتول است.

گلستان به دلیل برخورداری از تنوع اقوام، از فرهنگ های مختلفی تأثیر پذیرفته و به همین دلیل موسیقی این منطقه چه ازنظر ساختاری و چه ازنظر ویژگی های قومی پرتعداد و گوناگون است. موسیقی کتولی به عنوان یک هنر ریشه دار، یکی از مهمترین و کهن ترین موسیقی های نواحی ایرانی است که طی سالها در استان گلستان نواخته میشده و هم اکنون نیز از جمله مقام های موسیقایی مهم کشور است که اساتید و هنرمندان بسیاری در معرفی و انتقال آن به نسل امروز نقش آفرینی کرده اند.

اساس ساختار موسیقی آوازی کتول، متکی بر سه مقام آوازی شامل «هِرایی»، «راستِ مِقام» و «کَلّه کَش» است. از قدیم الایام کتولی ها این سه مقام را براساس سلیقه و ذوق فردی و با اتکا به سنت بدیهه خوانی و بدیهه نوازی به اَشکال مختلفی اجرا کرده اند که پس از شکل گیری و تثبیت، به نام خود آنها نامگذاری شده است. بر همین مبنا پس از سالیان سال، ده ها مقام به مجموعه مقامات موسیقی آوازی کتول افزوده شده است. بطور کلی آواز کتولی از سه بخش «بیدخوانی»، «ریزمقام» و «منظومه» تشکیل شده است.

مرسوم ترین نوع آواز در منطقه کتول «بید خوانی» است، چون اساس شعر در موسیقی کتولی دوبیتی است و مقام ها بر این اساس اجرا می شوند. آوازهای محلی و مقامی با مضامینی چون توصیف ائمه، وصف یار و موضوعات حماسی اجرا می شود.

اجرای بیدخوانی، با فرم خاصی از نشستن اتفاق می افتد و از کشمکش انسان با زندگی و طبیعت و رازهای درونی اش روایت می کند. این هنر اصیل، یکی از نمادهای هویتی کتولی ها است. در زمانهای گذشته هنر بیدخوانی معمولاً به صورت تک خوانی اجرا میشد. نوع دیگر از آن دوخوانی یا گروه خوانی است، که دو یا چند خواننده براساس همان سه مقام اصلی، اشعاری را می خوانند. این نوع اجرای آواز را «گَلی به گَلی» یعنی گلو به گلو خواندن می گویند.

براساس مقاله بیدخوانی از نمادهای هویتی علی آباد کتول است باید بدانید که بیدخوانی (بیت خوانی) به دو شیوه اجرا می شود:

1– نی بید (ni bid) که شامل خواندن دوبیتی های کتولی همراه با ساز نی کتولی است.
2– دِتار بید (detar bid) که خواندن دوبیتی ها به همراه نواختن دوتار کتولی است.

در منطقه کتول رسم بر این است که در جشن ها، عروسی ها و شب نشینی ها، از انتهای شب تا سحر هنرمندان گرد هم آمده و با ساز و آواز خویش به مجالس و محافل رونق می بخشند. در اجرای ساز و آواز کتولی، ابتدا نوازنده به عنوان مقدمه و پیش درآمد یکی از آهنگهای سازی بدون کلام را اجرا می کند که به این عمل در موسیقی کتولی «مقام دانی» گویند. سپس با یک «سَر وانگ sar vang»، خواننده آماده اجرای آواز می شود. اجرای «بیدخوانی»، بر اساس ردیف آوازی موسیقی مقامی کتولی صورت می گیرد که در این بخش به معرفی و چگونگی اجرای هر یک از این مقام های آوازی می پردازیم.

الف- هِرایی (herayi): مقام هرایی به چند دسته «بِلند»، «کوتاه»، «وسط»، «دِبَند» و «کوتاهِ علی سیا» تقسیم می شود که اجرای بعضی از آنها به چند فرم است و در اجرای آن معمولاً از اشعار عرفانی استفاده می کنند.

ب- راستِ مِقام (raste meqam): در ردیف آوازی موسیقی کتولی راستِ مقام بعد از آواز هرایی اجرا می شود. از نمونه این مقام ها میتوان به «یحیی گالش yahya gales»، «حسن خانی hasan xani»، «دِبند de band» و… اشاره کرد. خوانندگان هنگام اجرای آن معمولاً از اشعار عاشقانه و یا از توصیف زیبایی های منطقه کتول استفاده می کنند.

ج- کَلّه کَش (kalle kas): آوازی است در اوج و بسیار کشیده و حزن انگیز. کله کش ها به چند دسته «کوتاه»، «وسط»، «بِلند»، «دِبند» و «بِلندِ دِبند» تقسیم می شوند. کله کش ها بیشتر در ارتفاعات و کوهستان خوانده می شوند.
در بطن اشعار دوبیتی ها و منظومه های بیدخوانی داستان ها و افسانه هایی نهفته است که به ارزش آن می افزاید. ازجمله این داستان ها، منظومه عباس گالش، کافر و مسلمان، طالبا، نجما، امیر و گوهر و… است.

سلیقه شنیداری و پسند موسیقیایی مردم امروز به سمت وسوی دیگری سوق پیداکرده است که این امر متأثر از آهنگ پرشتاب زندگی جامعه امروزی است که نسل جوان این زمانه، از صبر و بردباری کمتری بابت شنیدن موسیقی اصیل ایرانی، موسیقی مقامی و یا آوازهایی از جنس بیت خوانی برخوردار است. به همین خاطر نسل های جدید گرایش بیشتر به سمت موسیقی های رایج پیداکرده اند و همین امر موجب گشته تا باگذشت زمان ذائقه شنیداری جامعه تغییر کند.

امروزه متأسفانه به علت جذابیت آنی دیگر سبک های موسیقی از جمله پاپ، جاز همچنین گسترش استفاده از وسایل ارتباط جمعی و…، موسیقی مقامی و موسیقی نواحی از رواج گسترده ای برخوردار نیست و به دلیل کم توجهی مردم به این امر و کم شدن مخاطبان، عدم جذابیت برای قشر جوان جامعه و… به تدریج این نوع موسیقی محدود گشته است.

عوامل مذکور موجبات نبود اقبال قشر جوان به این نوع موسیقی و کم رنگ شدن حضور آن در جامعه را فراهم کرده است. عامل اقتصادی و کسب درآمد پایین خوانندگان و نوازندگان موسیقی مقامی یکی از مواردی است که جوان امروزی به این رشته به عنوان حرفه و شغل نمی نگرد و از پیگیری حرفه ای آن دست می کشد. این نوع نگاه تنها به موسیقی مقامی و اصیل ایرانی لطمه وارد نمی سازد بلکه به هنرهای وابسته به آن چون ساخت سازهای سنتی نیز آسیب می زند.

با توجه به اینکه موسیقی مقامی هر قوم و منطقه می تواند یکی از اصیل ترین عناصر فرهنگ معنوی قوم و یکی از شاخص های معرف آن بحساب آید، می تواند به عنوان یک جاذبه گردشگری نیز در این حوزه حرف های بسیاری برای گفتن داشته باشد و درنتیجه موجب توجه و رشد این هنر اصیل در جامعه شود و رواج آن در بین عموم مردم علاوه بر تأثیر اقتصادی می تواند در سلامت روانی افراد و ایجاد حس هویت و انسجام اجتماعی تأثیر بسزایی داشته باشد.

بیدخوانی کتول در شهریور 1397 در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی ناملموس قرار گرفت و به ثبت رسید.