تهران بادگیرهای بلند و کوتاهی زیادی در بافت تاریخی خود دارد

میراث آریا/ براساس آخرین اخبار بدست آمده، تهران بادگیرهای بلند و کوتاهی زیادی در بافت تاریخی خود دارد.

روزگاری بادهای تهران میهمان بادگیرهای این شهر بودند ولی با گذر زمان و آمدن تکنولوژی کم کم این میزبانان پیر پایتخت در میان ساختمان های بلند و کوتاه و هیاهو و شلوغی های این شهر به فراموشی سپرده شدند. ایرانیان از دیرباز برای مساعد کردن شرایط زیست خود و مقابله با شرایط نامساعد اقلیمی با حداکثر استفاده از امکانات طبیعی از تمهیدات خاصی بهره گرفته اند. یکی از این تمهیدات که در معماری سنتی ایران نقش بسزایی داشته است، عنصر بادگیر است.

فوت و فن گرفتن باد

ساختن بادگیر فوت و فن های زیادی داشت که معمار براساس تجربه و شرایط اقلیمی کار را به نتیجه میرساند؛ مثال تعیین بلندی میله بادگیر و محل دهانه های آن از هم از فوت و فن هایی بود که فقط در تخصص معماران استخوان خردکرده بود. معمار از برخورد باد به گوش های خود و با تجربه های هزاران ساله، بلندی میله و محل دهانه ها و ارتفاع آن را تشخیص میداد. معماران در ساخت بادگیر اقلیم هر شهر را مدنظر داشتند؛ مثال بدنه چهارگوش و هشت گوش بیشتر مناسب مناطقی است که در آنها بادهای ملایم و متنوع می وزند و امکان گرفتن باد از جهات مختلف وجود دارد. مسیر بادها هم در نوع بادگیر تاثیر داشت. در شهرهایی که بادها همیشه از یک سمت می وزیدند، معمار بادگیر را یک دهانه می ساخت.

باد و بادگیرهای تهران

براساس داده های سازمان هواشناسی تهران به علت موقعیت خاص جغرافیایی در فصول مختلف سال تحت تاثیر توده های هوا و سامانه های هواشناسی متعدد و متفاوت قرار می گیرد که هر یک به نحوی بر اقلیم منطقه تاثیر می گذارد. بررسی و تحلیل داده های اندازه گیری شده سمت و سرعت باد در ایستگاه های هواشناسی تهران بیانگر آن است الگوی باد غالب تهران غربی و شمال غربی است. البته باد با جهت های دیگر هم با فراوانی کمتر و در ماه های مختلف سال مشاهده می شوند. به عنوان نمونه در ماه های تیر و به خصوص مرداد، باد جنوبی و جنوب شرقی باد غالب تهران است. همچنین در ماه های شهریور و مهر نیز معموال باد غالب، شمالی است اما به تدریج از آبان باد غربی و شمال غربی غالب می شود.

بادگیرهای تهران بر خلاف بادگیرها در شهرهای حاشیه کویر که جنبه کاربردی دارد تنها بر بالای خانه افرادی ساخته شده است که از نظر سیاسی و اجتماعی دارای منزلت هستند و همین موضوع سبب شده تا عده ای بادگیرهای تهران را تزئینی بدانند. بیشتر بادگیرهای تهران که تا کنون 80 بادگیر تا زمان تنظیم این گزارش شناسایی شده از نوع بادگیرهای چهارطرفه یزدی و رایج ترین پلان پادگیرهای تهران، از نوع مربع و مستطیل است.

اجزای کالبدی بادگیرهای تهران

بادگیرهای تهران همانند بادگیرهای سایر کشور از اجزای کالبدی مشخص تشکیل شده است که در جزئیات بسیار متفاوت هستند. برخی از آنها جنبه زیبایی شناسانه دارد و برخی به شدت در عملکرد بادگیر نقش دارند. شناخت این اجزا به فهم بهتر ساختار بادگیرها کمک شایان توجهی خواهد نمود. به طور کلی اجزای عملکردی هر بادگیر شامل موارد زیر است:

تنوره: به پایین ترین قسمت بادگیر و در جایی که تیغه های اصلی داخلی بادگیر به اتمام می رسند؛ تنوره بادگیر گفته می شود. عملکرد اصلی تنوره، خارج سازی جریان هوای داخل بادگیر و انتقال هوای داخل کانال بادگیر است. در بعضی موارد که بادگیر سرمایش و تهویه دو طبقه زیرزمین و همکف را بر عهده دارد، دو دریچه عمودی و افقی در تنوره تعبیه می شود و در غیر اینصورت، تنوره با یک دریچه عمودی به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم از طریق حوضخانه به فضاهای ساختمان مرتبط می شود.

کانال یا ستون: به غالب ترین و بلندترین بخش بادگیر که از تنوره آغاز شده و تا قفسه ادامه دارد. کانال بادگیر می گویند. کانال بادگیر وظیفه هدایت جریان هوای مطلوب را از قفسه به تنوره و انتقال جریان هوای نامطلوب از تنوره به قفسه را دارد. کانال بادگیر با توجه به نوع بادگیر می تواند از تیغه های اصلی تفکیک کننده جریان های مطلوب و نامطلوب تشکیل شده باشد. تیغه های تفکیک کننده سبب ایجاد کانال های داخلی درون کانال اصلب بادگیر می شوند که با توجه به جهت وزش باد نسبت به قفسه بادگیر، فشار درون کانال های داخلی تعیین ی شود. ارتفاع کانال بادگیر وابسته به ارتفاع بادهای مطلوب است. قسمت فوقانی کانال بادگیر که از سقف بالاتر است، ساقه نامیده می شود.

قفسه: بالاترین قسمت بادگیر که بر روی کانال واقع شده است را قفسه بادگیر می نامند. قفسه بادگیر را حتی میتوان مهمترین بخش بادگیر دانست، چرا که با قرار گرفتن در مقابل جریان هوا سبب ایجاد اختلاف فشار در آن می شود و ناحیه های فشار مثبت و منفی اطراف قفسه به وجود می آید.

از بادگیرهای زیبای تهران میتوان به بادگیر عمارت خانه کاظمی، خانه نصیرالدوله، مسجد مدرسه معیر، مسجد افضلیه، مسجد جامع بازار، مسجد امام بازار، آب انبار سید اسماعیل، مسجد قنبرعلیخان، مسجد مدرسه معمارباشی، خانه سلطان بیگم شجاعی و سرای روشن لاله زار اشاره کرد.