سماور خمره ای یکی از دست ساخته ها و اقلام تولید شده ورشو در بروجرد است

میراث آریا/ براساس آخرین اخبار بدست رسیده، سماور خمره ای یکی از دست ساخته ها و اقلام تولید شده ورشو در بروجرد است.

رواج صنعت ورشوسازی در بروجرد و قدمت بالای آن در این شهر بگونه ای است که به عنوان مهد این هنر در ایران شناخته شده و بروجرد در سال 1398 به عنوان شهرملی ورشو ثبت گردید و فنون ساخت سماور خمره ای ورشو بروجرد در سال 1399 در فهرست آثار ملی کشور جا گرفت.

تغییر ماهیت سبکهای زندگی مدرن، موجب شده تا جایگاه صنایع دستی در زندگی نیز دچار تغییر و تحول شود، بگونه ای که گرایش به صنایع دستی، صرفا جنبه ی تزئینی و فانتزی پیدا کرد و نه کاربردی. بر این اساس و همچنین به دلیل هزینه گزاف خرید اقلام دست ساز ورشو و ورود نمونه های خارجی در بازار مصرف میتوان گفت که امروزه هنر ورشوسازی از جمله هنر ساخت سماور ورشو به تدریج با کم توجهی مواجه شده است.

سماور خمره ای ورشو یکی از دست ساخته های سنتی شهرستان بروجرد در استان لرستان است. ورشوسازی صنعتی است که در لرستان سابقه چند صدساله دارد. ورشو در واقع نوعی فلز سفید است که همچون نقره به نظر رسیده و از ترکیب 20 درصد نیکل، 35درصد روی و 45 درصد مس تشکیل می شود.

این فلز، قابلیت چکش خواری و همچنین نقطه ذوب پایینی دارد. ورق های ورشو با استفاده از فن چکش کاری و خم کاری با دستگاه های ساده و نیروی بازوی هنرمند به آثاری همچون سینی، دیس، بشقاب، قاشق و چنگال، سماور، قوری، زیر سماوری، چایدان، قندان، استکان، گلاب پاش، آفتابه لگن، سرمه دان و … تبدیل شده و عرضه می شوند.

براساس مقاله سماور خمره ای یکی از دست ساخته ها و اقلام تولید شده ورشو در بروجرد است باید بدانید که ساخت قطعات سماور خمره ای در چند مرحله انجام می گیرد که در تمام این مراحل عمل برش ورشو، حرارت دادن، چکش کاری و تمیزکاری به صورت یکسان برای همه قطعات تکرار می شود.

در قدم اول طرح سماور براساس اندازه دلخواه بر روی کاغذ کشیده شده و سپس ساخت آن توسط هنرمند ورشو ساز شروع می شود. به دلیل وارد نشدن ورق ورشو به ایران، برای تهیه مواد اولیه، جهت برش و ساخت سماور، از سینی های قدیمی و بزرگ که به هر دلیلی آسیب دیده اند، استفاده می شود. به این صورت که لبه دالبری سینی ها را برش داده و در صورت انحنای کف سینی اندکی عمل چکش کاری بر روی آن صورت می گیرد تا سطح مستطیل شکل و صاف بدست آید. برش کاری در گذشته به وسیله قیچی های مخصوص و در حال حاضر به وسیله دستگاه برش صورت می گیرد.

مرحله نخست: بدنه یا تنه سماور اولین قطعه ای است که ساخته می شود. استاد ورشوساز، اندازه های مورد نظر براساس قالب بدنه و یا تنه را بر روی صفحه آماده شده از سینی های کهنه، با دقت علامت گذاری کرده و با قیچی برش می زند.

بعد از انجام عملیات برش تنه سماور بر روی لبه های عرضی آن که در ابتدا به شکل یک ورق مستطیل است، چند دندانه به وسیله قیچی بوجود می آید. سپس دندانه ها را در هم فرو کرده تا ورق مستطیل به ورق استوانه ای مبدل شود.

بعد از اتصال دندانه ها و تشکیل استوانه بدنه سماور، محل اتصال دندانه ها را به وسیله قالب تنه میله قطور فلزی که برای ثابت نگه داشتن، آن را با فشار درون ظرف استوانه ای شکل که از گل رس پر شده است، فرو می برند و ضربات چکش محکم کرده تا دندانه ها به خوبی درون هم رفته و شکل بدنه سماور اصطلاحاً گرد شود. حالا نوبت به لحیم کاری محل اتصال دندانه ها می رسد، برای این منظور، ابتدا ورقی نازک از جنس برنج را بریده و با ضربات چکش تخت می کنند تا نازک شده و زودتر ذوب شود. بیرون بدنه سماور (استوانه) بر روی محل اتصال دندانه ها را، پودر تنه کار و داخل بدنه استونه ای شکل سماور بر روی محل اتصال را ورق بریده شده برنج-به اندازه چند میلیمتر و پودر تنه کار می ریزند و سپس آن را درون کوره دستی که به وسیله ذغال افروخته می شود، می گذارند. تا تکه های برنج ذوب شده و دندانه ها بر روی هم جوش بخورد.

بعد از انجام این عملیات، استاد کار هنرمند مقداری صبر کرده تا دمای استوانه پایین بیاید و سرد بشود، سپس به وسیله قالب تنه و با کمک ضربات چکش، محل جوش و اتصال دندانه ها را صاف و یک دست می کنند. بدنه سماور در اثر چکش کاری دچار شکنندگی می شود. برای رفع این نقص، بدنه را دوباره حرارت داده و سپس آن را درون ظرف آب سرد فرو برده تا سرد بشود. و خشکی و شکنندگی آن کاهش پیدا بکند. عمل حرارت دادن و سرد کردن به وسیله آب سرد تا پایان عملیات ساخت سماور به صورت مستمر انجام می شود.

در ادامه کار ساخت سماور خمره ای، قسمت هایی از بدنه به وسیله پرگار خط کشی شده و از روی خطوط مشخص شده و به وسیله ضربات چکش، عمل جمع شدن و باز شدن بدنه انجام می شود. جمع شدن بدنه سماور به وسیله پایین و یا انتهای چکش و باز شدن بدنه، به وسیله بالای چکش شکل می گیرد.

بعد از جمع شدن انت ها و ابتدای بدنه سماور که اصلی ترین قسمت آن محسوب می شود، استادکار ساعت ها و بطور حساب شده و براساس ضربات یکنواخت و فنی، بدنه سماور را آن گونه که می خواهد شکل می دهد. عمل حرارت دادن و سرد کردن همچنان در بین کار و به صورت مستمر انجام می شود. چکش کاری تا زمانی ادامه می یابد که تنه سماور حالت خمره ای به خود بگیرد.

بعد از ساعتها تلاش بی وقفه و شکل گیری نهایی بدنه سماور، استاد سماورساز با سوهان مخصوص زبری ها و جای ضربات چکش را صاف کرده تا سطح بدنه سماور صاف و یک دست بشود. حالا نوبت به زدودن لکه ها و سوخته های روی بدنه است که در اثر حرارت و چکش کاری به وجود آمده اند. برای رفع لکه ها، بدنه سماور را درون ظرفی پلاستیکی که از جوهرنمک 30 درصد پرشده است، فرو برده و بعد از چند دقیقه آن را خارج کرده و با آب شستشو می دهند. سپس آن را با یک تکه پارچه پاک می کنند.

بعد از این مرحله مجدداً عملیات چکش کاری بر روی بدنه به صورت منظم و متوالی آغاز می شود. تمیز کردن ورشو به وسیله جوهر نمک باعث می شود که اثر ضربات چکش مشخص شده و استادکار ضربات را به صورت یکنواخت و منظم بر روی بدنه، فرود بیاورد. بعد از چکش کاری تمام سطح بدنه سماور نوبت به سوهان کاری مجدد می رسد. به این ترتیب که تمام سطح بدنه سوهان کاری می شود.

بعد از ساخت بدنه سماور، نوبت به ساخت دیگر اجزا سماور می رسد. قدم بعدی، ساختن رابطی است که روزنه های هواکش روی آن تعبیه می شوند و در واقع کار اتصال بدنه به پایه سماور را انجام می دهد.

مرحله دوم: برای ساخت رابط بین بدنه و پایه مانند مرحله پیش عملیات اندازه گذاری، برش، دندانه کردن، لحیم کاری، تشکیل استوانه، خط کشی بعضی خطوط با پرگار، حالت دهی و باز و جمع کردن به وسیله چکش کاری، حرارت دهی و سردکردن، شستشو با جوهرنمک و در نهایت، سوهان کاری طبق روال انجام می گیرد.

بعد از ساخت بدنه و رابط نوبت به ساخت بالای بدنه می رسد. این قسمت در واقع لبه زه مانندی است که برای زیباتر شدن بدنه ساخته می شود.

مرحله سوم: ساخت طوقه با لبه دالبری برای بالای بدنه با طراحی استاد سماورساز اجرا می شود. بدین گونه که اکثر عملیات صورت گرفته در مراحل پیش شامل اندازه گذاری، برش، خط کشی بعضی خطوط با پرگار، حالت دهی و باز و جمع کردن به وسیله چکش کاری، حرارت دهی و سرد کردن، شستشو با جوهرنمک و در نهایت، سوهان کاری انجام می شود. در این مرحله، تکنیک دندانه کردن و لحیم کاری صورت نمی گیرد. به دلیل اینکه برش ورق ورشو به صورت دایره ای شکل است و دارای حجم و بعد نیست. بعد از برش و مشخص کردن خطوط به وسیله پرگار وسط ورق دایره ای به وسیله انبر خالی شده و لبه خالی شده به وسیله چکش حالت می گیرد و به سمت بالا بر می گردد. سپس دالبرهایی به وسیله شابلون و پرگار در اطراف آن کشیده شده و بعد دالبرها به وسیله قیچی برش می خورند و سوهان کاری می شوند. استاد ورشوساز بر روی دالبرها و به وسیله سمبه نقش می اندازد.

مرحله چهارم: در این مرحله استادکار به ساخت بادگیر جایی که قوری روی سماور قرار می گیرد می پردازد. بادگیر از دو قسمت تشکیل شده است. 1) ابتدا بعد از عملیات اندازه گذاری، برش، دندانه کردن، سفت کاری، لحیم کاری، تشکیل استوانه، خط کشی بعضی خطوط با پرگار، حالت دهی و باز و جمع کردن به وسیله چکش کاری، حرارت دهی و سرد کردن، شستشو با جوهر نمک و در نهایت، سوهان کاری طبق روال انجام می شود.

2)سپس قاب دایره ای شکلی به همان صورت که در مرحله سوم گفته شد ساخته شده و بر روی بادگیر قرار می گیرد و بعد لبه های قاب بر روی لبه بادگیر پرچ می شود. قاب دایره ای شکل به دلیل استحکام بیشتر بادگیر ساخته شده و همچنین باعث می شود که انواع قوری از جمله کوچک و بزرگ، راحت تر بر روی آن قرار بگیرند.

مرحله پنجم: اکنون نوبت به ساخت درب سماور می رسد. درب سماور در سه مرحله ساخته می شود: برای ساخت آن 1) ابتدا به اندازه مناسب بدنه سماور، ورق ورشو به صورت دایره ای شکل برش داده شده و سپس به اندازه دهانه پایین بادگیر- جایی که بر روی درب قرار می گیرد. طرح دایره ای به وسیله پرگار بر روی آن رسم می شود. سپس عملیات خط کشی بعضی خطوط با پرگار، حالت دهی و باز و جمع کردن به وسیله چکش کاری، حرارت دهی و سرد کردن، شستشو با جوهر نمک و در نهایت، سوهان کاری طبق روال انجام می شود. بعد از فرم دهی درب سماور، محل قرارگیری بادگیر بر روی آن را با پرگار مشخص کرده و برش می دهند تا محل قرار گرفتن بادگیر سوراخ بشود.

2) برای اتصال بادگیر به درب سماور، استادکار پایه استوانه ای شکل را همان گونه که قبلا گفته شد ساخته و اجرا می کند و در نهایت لبه های پایه بادگیر و درب سماور را به وسیله ضربات چکش بر روی هم پرچ می کند. 3) حالا نوبت ساخت (شرفه) پایه ای است که برای اتصال درب سماور به طوقه دالبری که قبلا ساخته شد، پایه را مبنی بر استوانه هایی که قبلا برای دیگر اجزا سماور تهیه شد، می سازند. بعد از اتصال هر سه قسمت درب سماور به وسیله پرچ کردن و ضربات چکش، آن را به قسمت دالبری اضافه کرده و درب سماور را آماده می کنند.

مرحله ششم: ساخت تنوره توسط استاد کار مرحله بعدی است. به دلیل اینکه، تنوره در معرض حرارت قرار دارد و دیده نمی شود، آن را از ورق ضخیم تری از آلیاژ برنج می سازند. تنوره از دو قسمت استوانه ای شکل ساخته شده و در نهایت به هم جوش داده می شود. هر دو استوانه به همان شیوه قطعات قبلی ساخته شده و جوش می خورند. از آنجایی که تنوره از داخل به ذغال و از قسمت بدنه بیرونی با آب در تماس است باید بگونه ای ساخته شده و جوش بخورد که آب به هیچ عنوان درون ذغال و آتش نفوذ نکند و موجب خاموش شدن آن نشود.

مرحله هفتم: بعد از انجام مراحل فوق نوبت به ساخت قطعاتی می رسد که به صورت ریخته گری و در کارگاه ها تولید و ساخته می شوند، مانند: کَعب (پایه سماور)، شیر سماور، بخارگیر و دستگیره ها.

برای تولید قطعات ریخته گری، ابتدا ضایعات ورشو که اصطلاحا دم قیچی هستند را در کوره های ریخته گری و در دمای حدودا 700 درجه به صورت مذاب درآورده و سپس در قالب های مخصوص می ریزند. بعد از آماده شدن قطعات ریخته گری، اضافات آنها به وسیله سمباده و سوهان کشی پاک شده و از بین می رود تا سطح آن صاف و صیقلی بشود.

مرحله هشتم: در این مرحله از کار تمامی قطعات ساخته شده به وسیله دستگاه چرخ کاری و ابزار مخصوص (رنده) لایه برداری، صاف و براق می شوند. بعد از چرخ کاری همه قطعات مجددا، سمباده کشی شده تا خط و خش به جا مانده در اثر رنده ها از بین رفته و سطوح کاملا صاف و صیقلی شود. واکس زنی به وسیله دستگاه فرچه، و با واکس مخصوص، آخرین مرحله برای صاف و آیینه ای شدن قطعات است.

مرحله نهم: ساخت دو شرفه (اتصالی استوانه ای شکل) برای بالا و پایین رابط بین کعب (پایه چهارگوش سماور) و بدنه سماور که در مرحله دوم ساخته شد. در واقع دو شرفه در پایین و بالای رابط جوش می خورند و سپس از بالا به بدنه و تنه سماور و از پایین به کعب متصل می شوند بدون جوشکاری و تنها از طریق پرچ کردن لبه ها به همدیگر در انتهای رابط و جایی که شرفه به کعب (پایه سماور) متصل می شود و بعد تنوره بر روی آن قرار می گیرد یک ورقه گالوانیزه تعبیه شده و به وسیله سوهان سوراخ کاری می شود. این قسمت محل قرارگیری ذغال است.

برای بقیه تزئینات روی سماور که جنبه کاربردی نیز دارند، مانند سوراخ های روی بادگیر که برای بیرون رفتن بخار آب و حرارت استفاده می شوند از ابزاری مثل سوهان استفاده می شود.

مرحله دهم: اکنون که دیگر تمام اجزا سماور آماده شده است، نوبت به این رسیده که با اتصال همه قطعات، سماور آماده بشود. شیر سماور، دسته درب سماور، دسته بدنه سماور، درب انتهایی کعب (جایی که خاکستر در آن جمع می شود) و درب دریچه خروج بخار آب بر روی درب سماور، همه از اجزایی است که با روش پرچ شدن و یا آب کاری برنج (لحیم)، جهت جوش بر روی سماور نصب می شوند.

بعد از نصب همه قطعات بیرونی سماور نوبت به تنوره می رسد، جهت این کار تنوره را با خمیری از گل رس به انتهای سماور می چسبانند و محکم می کنند تا تنوره هنگام ریختن سرب مذاب جابه جا نشود. سپس سرب مذاب را درون سماور ریخته تا بعد از سرد و سخت شدن تنوره را محکم بگیرد. ساخت سماور زغالی خمره ای ورشو به شیوه سنتی به اتمام رسیده و حالا دیگر آماده بهره برداری است.