میتوان از همگرایی باستان شناسی و هنر اسلامی برای احیای تاریخ بهره جست

ایلنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، میتوان از همگرایی باستان شناسی و هنر اسلامی برای احیای تاریخ بهره جست.

رضا نوری شادمهانی (باستان شناس) متولد 1350 کرج است. با وجود آنکه سال 1370 با رتبه 3 رقمی امکان قبولی و بورسیه شرکت نفت را داشت، اما باستان شناسی را انتخاب کرد و از این انتخاب هم پشیمان نیست. خواندن رمان، دیدن فیلم و نقاشی و سوگیری هنری و فرهنگی سبب شد تا به باستان شنایی گرایش داشته باشد و سایر رشته ها را نادیده بگیرد.

شادمهانی خود را آدمی سربه زیر می داند، به این معنا که همواره دوست داشت بداند زیر زمین چه خبر است. از کودکی دوست داشت زمین را بکند و کشف کند. برای اولین بار پدرش بیلچه به دستش داد تا برای کنجکاوی های خود پاسخ بیاید و از آن روز بود که تمام باغچه ها با بیلچه کنده می شدند تا شاید چیزی از زیر زمین به دست بیاید. گاهی هم چیزی را خاک می کرد تا بعدها پیدایش کند و از کشف آن خشنود شود.

او این روزها مشغول نوشتن کتابی درخصوص شناخت اماکن تاریخی است که بهمن منتشر خواهد شد و سعی دارد با طرح موضوعاتی از جمله «روش تحلیل درست نقش برجسته ها چگونه است!»، «چرا نباید وارد یک محوطه ای که روی سطح آن سفال ریخته شد و نباید قطعه سفال ها را سوغات برد؟» یا «برای ورود به میدان نقش جهان باید از چه مسیری استفاده کنیم و درخصوص مسیر تاریخی و ضرورت بازگشت به آن» نگرش تورلیدرها را درخصوص برخی از آثار تغییر دهد.

درحال حاضر نیز علاوه بر آنکه مدیریت پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی نوش آباد را عهده دار است، عضو هیات علمی دانشگاه و مدیر گروه باستان شناسی دانشگاه کاشان در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد است. در ادامه گفتگوی ایلنا را با رضا نوری شادمهانی می خوانید:

از نوش آباد و چرایی اهمیت این شهر دستکند زیرزمینی برایمان بگویید. این روزها شاهد کشف تعدادی از شهرهای دستکند زیرزمینی هستیم که قدمت آنها متفاوت است. نوش آباد از چه جهاتی دارای اهمیت است؟ گمانه زنی مسجد نوش آباد از چه جهت اهمیت دارد؟

براساس مقاله میتوان از همگرایی باستان شناسی و هنر اسلامی برای احیای تاریخ بهره جست باید بدانید که اگر به نوشته های متون تاریخی ارجاع کنیم، نوش آباد یکی از شهرهای ساسانی محسوب می شود، چرا که در کتاب تاریخ قم نوشته حسن بن محمد قمی آمد که انوشیروان که از این محل رد می شد، در کنار چشمه ای می نشیند و از فضا لذت می برد و دستور می دهد که آن محل آباد شود. براساس این نوشته تاریخ نوش آباد به دوره ساسانی می رسد اما شواهد باستان شناسی و بقایای ثابت مانند بناها از دوره ساسانی نداریم.

از آنجایی که مسجد نوش آباد قدیمی ترین بنای این شهر است، ضرورت گمانه زنی از آن جهت است که اگر در داخل قدیمی ترین بنای شهر گمانه زنی کنیم بسیار احتمال دارد که به لایه های قبل از سلجوقی و دوره ساسانی دست یابیم. در آن صورت به یقین می توانیم بگوییم که شهر دستکند متعلق به دوره ساسانی است اما اکنون بر اساس احتمالات نسبت داده می شود. با این وجود، نوش آباد یکی از قدیمی ترین فضاهای دستکند است که کشف شد. از نظر وسعت نیز نسبت به سایر فضاهای دستکند، وسیع تر و بزرگتر است. براساس برنامه های مدنظر پروپوزال گمانه زنی در مسجد نوش آباد و تامین اعتبارات آن از اعتبارات 1400 را ارائه داده ام. امیدوارم که اعتبار گمانه زنی مسجد جامع نوش آباد تخصیص یابد.

آیا در زمان ساسانیان، وجود فضاهای دستکند زیرزمینی عرف و مرسوم بود یا به منظور بهره برداری های خاص مانند فرار از حمله دشمنان، بلایای طبیعی و حتی اجرای مراسم آیینی مانند «مهر» ساخته میشد؟

اگر به اسطوره ها بازگردیم، حتی در دورانی قبل تر از ساسانیان نیز فضاهای دستکند داشتیم. ورجمکرد که در اوستا از آن یاد شد که به دستور اهورمزدا و به دست جمشید ساخته شد تا در آن ور (شهر) گونه های مختلف انسانی، حیوانی و گیاهی از گزند یخبندانی که در پیش است، نگهداری شوند. حتی در اسطوره رپیهوین گفته شده که به زیر زمین می رود و ریشه گیاهان و آبها را گرم نگه می دارد. تمام این اسطوره ها نشان از وجود شهرهای زیرزمینی دارند. از اینگونه شواهد اسطوره ای یا روایت های شفاهی زیاد داریم اما اینکه فضاهای دستکند زیرزمینی این اسطوره ها را داشته باشیم، خیر تاکنون بدست نیامده اند یا من سراغ ندارم.

درخصوص آیین میترا نیز باید بگویم که این آیین زیرزمینی بود، چرا که معتقد بودند که مهر یا میترا از دل صخره بیرون آمده. فضاهای آیینی همانند آن چیزی که در نیاسر کاشان وجود دارد یا فضای دستکند که در نوشیجان وجود دارد که به دوره ماد نسبت داده می شود، آیینی بودند اما فضای دستکند که پناهگاهی برای زندگی موقف باشد، نداشتیم. فضاهای شهر زیرزمینی نوش آباد نیز برای زندگی موقت هستند و دقیق نمی دانیم که چه مدت زمانی در آن زندگی می کردند.

حین کاوش در نوش آباد، شی خاص یا معماری خاصی که این مجموعه دستکند زیرزمینی را ویژه کند بدست آوردید؟

براساس مقاله میتوان از همگرایی باستان شناسی و هنر اسلامی برای احیای تاریخ بهره جست باید بدانید که در نوش آباد اشیای تاریخی و فرهنگی از جمله سفال زرین فام بدست آمد که در سایر نقاط نیز بدست آمده است. پیه سوز داریم که در تمام فضاهای دستکند بدست آ مده است. اما در نزدیکی نوش آباد یک ظرف سفالی به شکل خروس پیدا کردیم که اکنون در موزه فین نگهداری می شود که طرح آن برایمان جالب توجه بود.

هرچند نمونه هایی از ظرف سفالی مانند خروس را در موزه های داخلی و خارجی وجود دارد اما زمان و مکان کشف آنها احتمالی است و گفته می شود محل کشف آنها احتمالا کاشان یا احتمالا جرجان بود این درحالی است که ظرف سفالی که ما بدست آ وردیم از لایه باستانی و حین کاوش بود. حتی از طریق آن می توانیم خروس های مشابه دیگر را تاریخ گذاری کنیم. این ظرف احتمالا برای نگهداری مایعات استفاده میشد. حتی در متون تاریخی داریم که آبی که از ظرف سفالی مانند خروس نوشیده شود، بیماری ها را از بین می برد. به نظر می رسد که به دلیل خوش یمن بودن خروس یا ارتباطی که با وضو دارد این تفکر بوجود آمده باشد. همه این ظروف مربوط به یک دوره از سلجوقی تا ایلخانی است که پراکندگی آن در ایران از جرجان گرفته تا مراغه و کاشان و ... را دربرمی گیرد.

از سال 1391 تا 1398 و در حدود 7 فصل به عنوان سرپرست کاوش باستان شناختی در محوطه تاریخی فیض آباد آران و بیدگل فعال بودید. از یافته های آن کاوش برایمان بگویید.

با کاوش در فیض آباد که نام جدید منطقه است، شهر دوره ایلخانی در این محوطه کشف کردیم که هنوز نام آن را نمی دانیم. این یافته از آن جهت اهمیت دارد که تمام سلسله مراتب یک شهر را داراست. ارگ 80 در 80 متر دارد که در شمال آن شاهنشین قرار دارد. در حدود 4 متر از دیوار ارگی که پیدا کرده ایم زیر زمین قرار دارد. این امر نشان از وسعت این سازه دارد. در سطح زمین شواهدی از کاروانسرا بدست آمد و در کنار آن شهری وجود دارد که احتمالا دارای خانه و برزن و حمام و… است. از آنجایی که هنوز فرصت کاوش آن بخش را پیدا نکردایم این شهر زیر زمین و زیر خاک است و بیرون نیاورده ایم. با توجه به فعالیت پایگاه حفاظتی در منطقه، حفاری غیر مجاز انجام نمی شود.

احتمالا بیرون از این بخش نیز قبرستانی داریم که احتمالا در زیر امامزاده سلیمانیه قرار دارد و محل دفن مردمانی است که در این شهر زندگی می کردند. البته در بخشی گمانه زنی انجام شده که به یک ساختار دوره قاجار رسید و هنوز آثاری از گورستان را پیدا نکرده ایم. نکته جالبی که دراین خصوص وجود دارد آن است که شهر نوش آباد با این شهر، حدود 10 کیلومتر فاصله دارد. از نظر زمانی نیز تقریبا همسان هستند. اما شاهد فروپاشی فیض آباد هستیم درحالی که نوش آباد به حیات خود ادامه داده. شاید یکی از دلایل باقی ماندن حیات نوش آباد، وجود شهر زیرزمینی باشد. چند فرضیه وجود دارد، مردم فیض آباد هم مانند نوش آباد، شهر زیرزمینی داشتند و بعدها در کاوش های بیشتر نمودارد می شود یا شهر زیرزمینی نداشتند و مردم اطراف نوش آباد در زمان وقوع جنگ یا هر واقعه دیگری برای حفاظت به نوش آباد می آمدند. دریافت تئوری صحیح نیازمند کاوش های بیشتر است.

ارگ حکومتی که در کاوش های فیض آباد بدست آوردید به چه منظور ساخته شده بود و چه کارکردی داشت؟

در نوش آباد قلعه حکومتی داریم که شهر پیرامون آن شکل گرفت. همین الگو در فیض آباد نیز اجرا شد. ارگ بدست آمده دارای شاهنشین است و دورتادور آن رعیت ها خانه داشتند. قطعا این ارگ، کارکرد حاکمیتی داشت. در منطقه قلعه می بینید که ادامه ارگ است اما پیرامون آن شهر نمی بینید که نشان از آن دارد که از دوره صفوی به بعد الگوی زیست در منطقه تغییر کرده است و قلعه های ارباب رعیتی ساخته شده که جدا از هم هستند و در مرکز مشخصی مانند فیض آباد یا نوش آباد نبودند و در قلعه های متکثر زندگی می کردند.

فیض آباد این قابلیت را دارد که تبدیل به سایت موزه شود و با تعریف مسیری خاص، گردشگرانی که برای بازدید از نوش آباد می آیند را در کویر به دیدن فیض آباد ببریم. این امر سبب تعریف رابطه گردشگران با مناطق اطراف می شود و راههای باستانی احیا خواهد شد. شهری که امروزه خاموشی گزیده احیا، گردشگری رونق و درآمدزایی ایجاد می شود.

بارها بر احیای راههای باستانی تاکید داشتید. چه لزومی دارد که راههای باستانی را احیا کنیم و چه رابطه ای بین باستان شناسی و گردشگری وجود دارد؟

وقتی می گوییم «راه» صرفا یک مسیر مد نظر نیست. فرهنگی که پیرامون آن راه شکل گرفته مدنظر است. یکی از وظایف قلعه هایی که وجود دارد، حفاظت از راهها و کاروان ها بود. ضمن آنکه راه های تجاری، زیارتی و... داشتیم که ریشه در فرهنگ ما دارد. احیای راهها می تواند فرهنگ ها را احیا کند. حقیقت آن است که این روزها می توانیم از داخل شهرها که آلودگی و ترافیک بی داد می کند، بیرون رویم و شهرهای کوچکتر هم از این قاعده مستنثنی نیستند. آرامش در کویر و جنگل وجود دارد که محیط های پیرامونی ما هستند و احیای این محیط می تواند علاوه بر زدودن گرد خستگی زندگی شهری، احیا کننده زندگی روستایی و مناطق پیرامون شهرها و تبع آن اشتغالزایی و کسب درآمد باشد.

با وجود آنکه دکترای باستان شناسی شما باستان شناسی با گرایش دوران اسلامی است اما مقالات متعددی درخصوص هنر دوره اسلامی نیز دارید. چه ارتباطی بین باستان شناسی و هنر وجود دارد؟ باستان شناسی و تاریخ هنر چگونه می توانند تکمیل کننده هم باشند؟

حقیقت امر آن است که واژه باستان شناسی در ایران می تواند مارا منحرف کند، چرا که باستان به معنای تاریخی است ولی باستان شناسی ما شامل پیش از تاریخ، تاریخی و دوره اسلامی می شود. بنابراین ارتباطی بین آثاری که در ایران دوره اسلامی ساخته شده و باستان شناسی وجود دارد. از این رو وقتی باستان شناسی دوره اسلامی کار می کنیم بر روی هنر و فرهنگ و تجارت دوره اسلامی نیز کار می کنیم. باستان شناسی، بازآفرینی گذشته براساس مواد فرهنگی است. گذشته می تواند 100 سال یا 8000 سال پیش باشد.

تز کارشناسی ارشد من درخصوص معماری در نگاره های دوره تیموری بود. در برخی موارد میتوان از درکنار هم قرار گرفتن باستان شناسی و هنر دوره اسلامی به نتایج جالبی دست یافت. بطور مثال ممکن است از طریق یافته های باستانی نتوان به توالی هنری یک اثر دست یافت درحالیکه با بررسی نقوش در آثار هنر اسلامی میتوان به این توالی دست یافت و حتی دوره تاریخی اثر را تشخیص داد. بطور مثال سفال آبی و سفید دوره صفوی در کاوش های باستان شناسی به صورت قطعه قطعه شده بدست می آید.

نقش و فرم آنها برای ما مجهول است درحالی که اگر نگاهی به نگاره های دوره صفوی و تیموری داشته باشیم، می توانیم از این دست آثار به وفور پیدا کنیم و به نقش و فرم آن، کاربردشان و حتی محل قرار گرفتنشان در بناهای تاریخی پی ببریم. طرح ها و فرم های فلز، فرش و ... نیز می تواند در این حوزه جای گیرد و باستان شناسی در کنار هنر اسلامی قرار گیرد. البته برخی معتقد هستند که هنر و باستان شناسی با هم قرابتی ندارند، چرا که هنر همانطور که از نامش برمی آید، به زیبایی شناسی اهمیت می دهد اما باستان شناسی با این حوزه بیگانه است و براساس یافته هایی که حتی ممکن است زشت باشند، بنا شده است.

همانطور که اشاره داشتید، باستان شناسی با گرایشهای پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی مورد توجه است. آیا آنچه در هریک از این گرایشهای باستان شناسی بدست می آید با سایر گرایش ها تفاوت دارد؟ چه تفاوتی بین اشیای فرهنگی که از انسان دوره پیش از تاریخ بدست آمده با آنچه در دوره اسلامی بدست می آید وجود دارد؟ همه این اشیا در یک درجه اهمیت به لحاظ باستان شناسی قرار می گیرند؟

ماهیتا انسانی که در دوره پیش از تاریخ زندگی می کرد با انسانی که در دوره تاریخی و اسلامی زندگی می کرد، یکی است. فقط پاسخ هایی که به نیازهایش داده متفاوت است. اگر نگاهی به اسطوره ها داشته باشیم خواهیم دید که در ضمیر ناخودآگاه جامعه اسلامی نیز وجود داشت. بنابراین اسطوره ها همان هایی هستند که پیش از تاریخ وجود داشتند. صورت تغییر کرد اما ماهیت همان است. اگر انسان اولیه دو سنگ را کنار هم نمی گذاشت و اجاق را درست نمی کرد، مفهوم معماری بوجود نمی آمد که بعدها گنبد شیخ لطف الله شکل گیرد.

ما این مفاهیم را چند پاره می کنیم درحالی که فرهنگ موجود زنده و سیال است. از پارینه سنگی آغاز شده و به ما رسید. دوره اسلامی راه میتوان با همان رهیافت باستان شناسی بررسی کرد. تفکر انسان اولیه در عصر جدید فقط تغییر شکل داده و تغییر ماهیت نداده. تفاوتی در روش باستان شناسی پیش از تاریخ و تاریخی وجود ندارد. در تپه های باستانی توالی زیست دیده می شود که توسط باستان شناس کاوش می شود و لایه های مختلف از دوره اسلامی گرفته تا دوره پیش از تاریخ را بررسی می کند.

مشکین تپه از جمله کاوش هایی بود که با طرح سئوالی خاص همراه بود. از سئوالی که در ذهن داشتید و پاسخی که از کاوش دریافت کردید، برایمان بگویید.

همواره در تاریخ از سفال سبک ری صحبت به میان می آید. سئوال من آن بود که آیا در گزارشاتی که درخصوص سفال ری صحبت می شود، از کارگاه ها و کوره های سفالگری هم خبری هست. از این رو برای یافتن پاسخ این سئوال به محوطه های بیرون از ری رفتیم و به محوطه ای به نام مشکین تپه رسیدیم که در 80 کیلومتری جنوب ری قرار داشت. در آنجا به تعداد زیادی اشیای سفالی، ابزار سفالی، سفال های دفرمه و… رسیدیم که نشان از وجود یک شهر صنعتی داشت که احتمالا سفال مورد نیاز ری را تامین می کرد. بعد از کاوش متوجه شدیم که در آن منطقه روستایی وجود داشت که بعدها به دلیل افزایش تعداد کارگاه ها و کوره های سفال در عهد سلجوقی تبدیل به یک شهر صنعتی شده است تا نیازهای سفالی ری و شهرهای همجوار مانند ساوه را تامین کند.

بعد از کاوش به کوره، کارگاه، خاک رس، سفال های دونم، قالب سفالگری و… بدست آوردیم که نشان از وجود یک شهر صنعتی دارد. متون تاریخی و سفال های بدست آمده در آن منطقه نشان از دوره بعد از ایلخانی ندارد. این نشان می دهد که حمله مغول به شکل مستقیم و غیر مستقیم به این منطقه آسیب رسانده و کارگاه ها بعد از حمله مغول از رونق افتاد. شاید در مرحله نخست به یکباره این شهر صنعتی تخلیه شده باشد اما شواهدی داریم که بعدها دوباره بازگشته اند و در آن زندگی جریان یافته چراکه از میخ های سفالی که کوره ها استفاده می کردند در پیریزی خانه ها استفاده شد. یک دیوار خانه مسکونی بیش از 186 میخ سفالی در پی آن استفاده شده که برابر با فروپاشی سه کوره سفالگری است. اگر آن را به تمام منازل مسکونی تعمیم دهیم می توانیم به حجمی از فروپاشی کوره ها پی ببریم، چرا که این منطقه رونق صنعتی خود را از دست داده بود.

این روزها شاهد حضور هیات های باستان شناسان خارجی در کنار هیات های ایرانی هستیم که عموما به صورت مشترک فعالیت دارند. ارزیابی شما از کاوش های مشترک ایرانی ها و خارجی ها چیست؟

در کل نظرم در این مثبت است، البته به یک شرط؛ درگذشته هیات های خارجی به دنبال یافته ها بودند و اما اکنون به دنبال داده ها هستند. آنها با سئوال می آیند و داده ها را می برند و مقاله می کنند و به نوعی سر باستان شناسی ایران بی کلاه می ماند. بطور مثال، یکی از دوستان من در کاوش موقف به کشف کتیبه پهلوی از قرن 4 هجری شد. با یک کتیبه شناس بزرگ که صحبت کرد، او گفت اسم شما را هم می آوریم. این بدان معناست که همه چیز را به نام خود مصادره می کنند درحالی که اگر همه چیز مساوی باشد، می تواند تاثیر مثبتی در باستان شناسی ایران داشته باشد. اگر وزن و اعتبار سرپرست کاوش ایرانی هم در نظر گرفته شود، خوب است. البته ممکن است این امر در همه کاوش ها صدق نکند و سبب تغییر دیدگاه ها نسبت به باستان شناسی ایران شود. هرچند این دست اتفاقات کم است.

در جامع باستان شناسی ایران نیز مانند هر جامعه دیگری، چشم و هم چشمی وجود و رقابت وجود دارد. اگر رقابت سالم باشد که خوب است اما بروز بحث های اخلاقی نامناسب است. البته دوگانگی هم وجود دارد. به طور مثال برخی کاوش ها توسط هیات علمی انجام می شود، برخی دیگر توسط بزرگان باستان شناسی و برخی دیگر توسط کارشناسان شهرستان ها انجام می شود که طراز موجود را بر هم می زند. البته چالشی که درخصوص انحصار باستان شناسان حاضر در پژوهشکده باستان شناسی مطرح بود تا حدودی رفع شد.