هنر رنگرزی زنجان بیش از 2300 سال قدمت دارد

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای منتشر شده، هنر رنگرزی زنجان بیش از 2300 سال قدمت دارد.

رنگرزی یا صباغی به رنگ کردن الیاف، نخ ها، پارچه و لباس گفته می شود که توسط مواد رنگ زا تحت تأثیر عواملی همچون زمان و درجه رنگ می شوند رنگرزی یا رنگ کردن الیاف و نخ و پارچه را میتوان از کهن ترین هنرهای برآمده از ذوق و قریحه ی بشر دانست که در چند سال گذشته در بزرگترین بازار سرپوشیده کشور از رونق خوبی برخوردار بود. دانش رنگرزی سینه به سینه منتقل و این حرفه فعالیتی موروثی بوده است.

رنگرزی مهارتی است که طی آن ماده رنگ زا در درجه حرارت هدایت شده و زمان مشخص، داخل الیاف و یا کالای منسوج نفوذ کرده و آن را رنگ می کند. در رنگرزی، ماده رنگ زا بطور کلی به همه مواد طبیعی و یا شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف یا منسوجات رادارند اطلاق می شود. رنگ کالای رنگرزی شده نباید به آسانی در اثر شستشو و یا در برابر نور از بین برود. رنگرزی و چاپ دو روش رنگ کردن پارچه هستند که البته تفاوت های اساسی با یکدیگر دارند. رنگرزی سنتی و رنگرزی صنعتی دو روش متداول رنگرزی می باشند. کاربری رنگرزی سنتی با نوین شدن صنعت نساجی رفته رفته کاهش پیدا کرده است.

هنر رنگرزی در استان زنجان از تنوع بالایی برخوردار است و این تنوع را میتوان در تاروپود فرش های اصیل زنجانی مشاهده کرد. قدمت هنر رنگرزی سنتی در استان زنجان برمی گردد به دوران مردان نمکی که یک پایه تاریخی مستند برای استان زنجان است. با استناد به پارچه های رنگرزی شده مردان نمکی قدمت این هنر در زنجان به 2300 سال می رسد و میتوان به جرأت ادعا کرد که در آن زمان در استان زنجان فعالیت هایی در زمینه رنگرزی پارچه و نخ انجام شده است. رنگرزی از صنایع وابسته و اصلی فرش بافی است و این صنعت از دیرباز بین خانواده ها مرسوم بوده است. رنگرزی هنری زیبا و درعین حال مشکل است و در رنگ کردن تاروپودها باید دقت زیادی شود، چرا که این رنگ ها موجب ارزشمند شدن فرش ها می شود.

براساس مقاله براساس آخرین خبرهای منتشر شده، هنر رنگرزی زنجان بیش از 2300 سال قدمت دارد. باید بدانید که امروزه اساس کارگاه های رنگرزی در زنجان بر وجود چند پاتیل مسی یا چدنی و انواع رنگ های شیمیایی است و درگذشته بخاطر استفاده از رنگ نیل انواع خمره ها با تغار لعاب دار نیز در کارگاه در یک ردیف به ترتیب از غلطت رنگ بالا تا ضعیف استقرار داشتند.

نتایج حاکی است که این استان از گذشته یکی از مناطق غنی رنگرزی ایران بوده و در وضعیت موجود کاهش فعالیت رنگرزی، کاربرد رنگ زاهای جوهری و شیمیایی به جای رنگ زاهای گیاهی و طبیعی و رنگرزی خانگی بجای رنگرزی کارگاهی در تغییر روش رنگرزی الیاف فرش نقش اصلی را دارا است. تجارب و دانش گذشتگان در استفاده از رنگ های طبیعی گیاهان همچون پوست گردو و انار، حنا، برگ مو، روناس صمغ حاصل از درختان، زعفران و عناصری چون گل یا خاک رس و زاج و غیره شایع بوده و هنوز هم در بعضی از نقاط بویژه روستاها کاربرد دارد.

کارگاه های رنگرزی سنتی اشکال متفاوتی دارند و معمولاً یک ردیف پاتیل در دیوار کارگاه تعبیه شده که بسته به نوع رنگ کاربردی، پاتیل ها از چدن یا مس ساخته شده و زیر هرکدام اجاقی قرار می دهند. ابتدا پشم موردنیاز را به صورت بی رنگ تهیه می کنند. آن را داخل آب به مدت 24 ساعت می خیسانند.

پشم ها با توجه به تعداد رنگ های موردنیاز و اندازه در نظر گرفته شده- جدا کرده و هر قسمت را درون نایلون جداگانه ای می ریزند. استفاده از نایلون در رنگرزی پشم، مانع از نمدی شدن آن در اثر جوشاندن زیاد شده و همچنین از تیره شدن رنگ بر اثر فعل وانفعالات شیمیایی درون ظرف جلوگیری می کند. دندانه موردنظر را در آب حل کرده و داخل پشم ها می ریزند. با هم زدن پشم دندانه را به تمام قسمت های آن می رسانند. سپس پشم را داخل ظرفی که آب آن جوشان است، قرار می دهند. به مدت یک ساعت داخل آب جوشان می ماند و بسته به تیرگی و روشنی رنگ مدت زمان جوشاندن را تنظیم می کنند و در تمام مدت الیاف را با چوب، زیر آب می گردانند.

پس از دندانه کردن، سرد شدن پشم باید به تدریج صورت بگیرد (حدوداً 24 ساعت)، پس از سرد شدن کامل، پشم را می شویند. رنگ دانه را به پشم اضافه نموده و خوب هم می زنند تا رنگ به تمام قسمت های آن برسد. مدت زمان جوشاندن پشم با رنگ دانه، حدوداً 3 الی 4 ساعت است. سرد شدن پشم در این مرحله نیز باید به تدریج صورت بگیرد. پس از سرد شدن پشم شستشوی نهایی انجام می گیرددر هر مرحله از شستشو از مواد شوینده ی ملایم استفاده می شود. میله چوبی محکمی درون دیوار بالای خمره ها قرار دارد که کلاف ها را روی این میله آویزان می کنند تا آب آن بچکد و الیاف هوا بخورد، از آنجا کلاف ها را روی تیرهای ضخیم آویزان می کنند تا خشک شود.

رنگ ها ازنظر منشأ آن به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم می شوند.

1- رنگ های طبیعی: منشأ گیاهی، جانوری و معدنی دارند. رنگرزی با آنها به زمان و مهارت زیادی نیاز دارد.

2- رنگ های مصنوعی: رنگ هایی که از مواد شیمیایی و مصنوعی تهیه می شود که شامل رنگ های جوهری و کرُمی است.

خوشبختانه استان زنجان به علت وجود توانمندی های بسیارش در کلیه ابعاد تخصص، کاربردی، اقتصادی و اقلیمی می تواند نقش مهم و گسترده ای را احیا و بازپروری این هنر و صنعت در طیف گسترده ای در بردارد و امیدواریم که با این بسیج همگانی در این گستره پهناور با تنوع محصولات کشاورزی و خودرو و توجه به گیاهان صنعتی و نگهدار گام های مؤثری در پرورش کاربرد بهینه این فناوری انجام دهیم.

در زمانهای گذشته در روستاها و خانه های شهری که قالیبافی رواج داشت، افراد در منزل خود از گیاهانی همچون برگ مو، روناس، پوست گردو، پوست پیاز، پوست انار و زاج برای ثابت شدن رنگ پشم استفاده می کردند و در بافت فرش و گلیم از آن استفاده می کردند. کارگاه رنگرزی و محل داد و ستد الیاف پشمی و نخی این اقوام، جنب تیمچه بازار بوده که از بازار زنجان به طرف خیابان کمربندی خیام امتداد داشته است.

ولی امروزه به علت رواج رنگ های شیمیایی شیوه رنگرزی سنتی کمرنگ شده و تعداد اندکی از کارگاه های رنگرزی شیمیایی در کاروانسرای شاطر علی، حاج شامی بالا و پایین، سرای نهالی و حاج فتح اله مشاهده می گردد. رنگرزان ماهری چون مرحوم ولی قره خانی، مرحوم حاج قربانعلی صباغی، مرحوم عبدالله اورنگی و مرحوم حاج احمد زندگی میکردند که با تلاش، سختکوشی و پشتکار و با استفاده از گیاهان رنگ زا الیاف پشمی و پنبه ای را رنگ آمیزی می کردند و قالی زنجان را غنا می بخشیدند.