نظام سنتی تقسیم آب سمنان بیش از هزار سال قدمت دارد
میراث آریا/ براساس آخرین خبر و گزارش های منتشر شده، نظام سنتی تقسیم آب سمنان بیش از هزار سال قدمت دارد.
جز رودخانه ای که آب و شیوه تقسیم آن موضوع اصلی این بخش است، رودخانه دائمی دیگری در این شهر وجود ندارد، اگر هم دارد، تنها در ایام بارندگی و جاری شدن سیلاب ها و اندکی بعد که جریان سیلاب ها قطع می شوند تا سیلابی دیگر خشک باقی می مانند.
آب سمنان که از این پس وارد موضوع اصلی تقسیم آن می شویم، از محلی در 18 کیلومتری شمال این شهر از زیر کوه های شهمیرزاد سرچشمه گرفته، به سمت درجزین و چهل تن و با پیوستن رشته قنات ها و چشمه سارهای درجزین رودخانه گل رودبار را تشکیل داده و به سوی شهر سمنان و مزارع آن جریان می یابد. نظام آبیاری سمنان به شیوه استخری و بر مبنای نوبت بندی در برداشت آب برای هر فرد بوده و دارای نظام خاص است. شیوه تقسیم آب در سمنان از روشهایی نظیر تقسیم آب زاینده رود اصفهان که مبتکر آن شیخ بهایی دانسته شده، قدیمی تر است. شیوه تقسیم آب سمنان را به شیخ علاءالدوله سمنانی نسبت می دهند.
آب سمنان پس از اینکه حدود دو کیلومتر از آخرین مزرعه مسیر رودخانه می گذرد، در محلی به نام آب پخش کن «پارا» می رسد. پارا، ستاد مرکزی تقسیم آب استخرهای شش گانه سمنان بود. بخش مهم قوانین و مقررات عرفی حاکم بر تقسیم آب سمنان از نقطه پارا به بعد است. در این نظام، آب در سه مرحله تقسیم می شود که شامل تقسیم آب رودخانه گل رودبار بین روستای درجزین و شهر سمنان، تقسیم آب در محل پارا که آب آن به پنج قسمت و به شش استخر شهر می رساند، می شود.
رودخانه گل رودبار پس از عبور از شهر درجزین در شمال شهر سمنان به آب پخش کن می رسد. در این محل آب از روی شش برجم که به شکل پلکانی قرار گرفته اند عبور می کند تا مسطح و یکنواخت شود. آب در محل برجم ششم یا برجم بزرگ درحالیکه به دلیل عبور از روی برجم ها کاملاً مسطح و دارای ضخامت یکنواخت شده، به پنج قسمت نامساوی نسبت به سهم هر استخر تقسیم می شود و توسط پنج نهر شامل نهر «جنبدان» مربوط به استخرهای «لتیبار» و «شاهجوی»، نهر «ناسار» و «اسفنجان» و «چوب مسجد»، نهر «کدیور»، نهر «کوشمغان» و نهر «زاوقان» به سمت شش استخر سرازیر می شود.
در مکانی که مشرف به این برجم ها است، اتاقکی برای نگهبانی ساخته شده که در آن «پارابان» مستقر شده و بر جریان تقسیم آب نظارت دارد. پارابان با مشارکت و بر مبنای اعتماد عمومی مردم انتخاب می شود. در نظام آبیاری سنتی سمنان، شش استخر ذخیره آب در محله های مختلف شهر پیش بینی شده بود. استخر زاوقان، استخر کوشمغان، استخر باغ فیض برای دو محله ناسار و اسفنجان، استخر لتیبار و استخر شاهجو.
چهار استخر اول در جایگاه پیشین خود قرار دارند، فقط استخر لتیبار در زمان ساخت میدان منوچهری تخریب شده و به پارک سنگی منتقل شده است. شکل فیزیکی این پنج استخر نیز تغییر یافته و با سیمان و سنگ بازسازی شده و ورود و خروج آب با تجهیزات مکانیکی کنترل می شود. البته همچنان مدیریت و نظام حقابه طبق نظام قدیم برقرار است.
در تقسیم آب، اشخاص حقیقی و حقوقی دخیل بودند و هر یک وظیفه ای برعهده داشتند. «آب بر» مالک و صاحب حقابه است که مالکیت رسمی آب از طریق ارث یا خرید یا اجاره به او منتقل می شود، «رئیس رودخانه» فرد برگزیده اهالی سمنان برای مراقبت از جریان عمومی آب رودخانه و مسیر آن تا پارا است.
«امین» یکی از مالکان آب ناظر بر آب رودخانه است و طبق ضوابط، آبی را که به سمنان جریان می یابد باز می کند یا می بندد.
«پارابان» شخصی که در آب پخش کن در اتاقک مخصوص مستقر و بر حفظ و حراست آب نظارت می کند.
«قانون دار» فرد منتخب واجد شرایطی که محاسبات مربوط به آب سهم مردم و تغییرات مالکیت آب را ثبت می کند.
«انگار نویس» فردی که تمام محاسبات آب اشخاص در یک استخر را برعهده دارد و براساس فهرست و میزانی که از سوی قانون دار به او ابلاغ شده، آب سهم هرکس را در زمان معین مشخص می کند.
«مره دار» رابط بین انگارنویس و استخربان است، او صورت یا طومار افراد و آب سهم آنها را که انگار نویس، روز قبل در اختیار او قرار داد، هر بامداد برای استخربان می آورد و استخربان با نظر او آب را تقسیم می کند.
«استخربان» نیز فردی است که مدیریت استخر در ورود و خروج آب، باز و بستن و مراقبت از هرز نرفتن آب و امور عمومی استخر با اوست.
«عمله دار» فرد یا افرادی که تقسیم از استخر تا مزارع را در جوی های کوچکتر بر عهده دارند.
زارعان یا دارندگان آب، همه روزه طبق مدار گردش آب به استخرهای مربوط به خود رفته و سهمیه یا حقابه خود را طبق «مره» از آب استخر می گیرند.
«مره» صورتی است که انگارنویس هر روز در آن اسامی و مقدار آب سهم نوبت داران آب را در آن می نویسد و به مره دار می دهد.
نظام سنتی تقسیم آب شهر سمنان در سال 1390 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
ورود به همگردی