کاروانسرای جیحون یادگار معماری ایران در هرمزگان است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده، کاروانسرای جیحون یادگار معماری ایران در هرمزگان است.

تاریخچه و وجه تسمیه اثر

از مهمترین یادگارهای گرانقدر معماری ایران، کاروانسراها است که پیدایی و موجودیت آنها در سرزمین پهناور ایران از گذشته بسیار دور آغاز شده و طی قرون متمادی به دلایل گوناگون اقتصادی، سیاسی، نظامی و مذهبی به تدریج توسعه و تکامل یافته است. به عقیده محققان، ایجاد و توسعه کاروانسرا از لحاظ ساخت و ساز و معماری در ایران از مهمترین دستاوردهای معماری ایران بویژه در دوره ایران اسلامی است.

براساس مقاله کاروانسرای جیحون یادگار معماری ایران در هرمزگان است میتوان گفت بنیاد کاروانسراها در دوره ایران اسلامی بخش مهمی از معماری ایران را شامل میشده و کاروانسراهای متعددی با سبک و ویژگی های متفاوت در شهرها، جاده های کوهستانی و حاشیه کویر و کرانه خلیج فارس احداث شده است. نام کاروانسرا ترکیبی است از «کاروان» به معنی جمعی مسافر که گروهی سفر می کنند و «سرای» به معنی خانه و مکان. هر دو کلمه ماخوذ از پهلوی ساسانی است.

منابع تاریخی حکایت از آن دارند که بنیان گذاران احداث کاروانسراها هخامنشیان بوده اند. هرودت مورخ یونانی در کتاب پنجم خود از منزلگاه هایی گفتگو می کند که توسط هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده بود. این مورخ از 111 بنای شبیه کاروانسرا «چاپارخانه» نام می برد که در طول حدود 2500 کیلومتر فاصله بین پایتخت هخامنشی و بابل ساخته شده و کاروانیان سه ماهه آن را طی می کردند. اما در دوره اشکانی همانند عهد هخامنشی، توسعه راهها و ایجاد ایستگاه های بین راه و حمایت کاروانیان اهمیت فوق العاده ای یافت و در مسیر اغلب جاده ها، به ویژه در مسیر جاده معروف ابریشم ساختمان هایی شبیه کاروانسرا ایجاد شد.

متأسفانه از نحوه معماری کاروانسراها در این دوره نظریه متفاوتی وجود دارد، زیرا هیچگونه مستنداتی در مورد معماری آن در این دوره یافت نشده است. اما با توجه به معماری شاخص در این دوره و ایجاد دژها و شهرهای عظیم اشکانی میتوان احتمال داد که کاروانسراها به صورت مربع یا مستطیل و با مصالحی همچون خشت و آجر بنا میشده است. در معماری و توسعه کاروانسراهای پیش از اسلام، عصر ساسانی را باید یکی از ادوار مهم دانست در این دوره به علت اقتصاد وسیع و گسترده، ایجاد راهها و همچنین امنیت کاروانیان اهمیت داشته و در نتیجه کاروانسراهای بسیاری در مسیر جاده ها و گذرگاه های اصلی بنا شد.

در این دوره نقشه های کاروانسراها عموما چهار ایوانی و مصالح ساختمانی آن عموما لاشه سنگ، آهک، خاک و گچ بوده است. در ادوار اسلامی عوامل متعددی در شکل گیری، توسعه و گسترش کاروانسراها دخالت داشته که اهم آن عوامل مذهبی، نظامی و اقتصادی است و در این ارتباط انواع کاروانسراها از روی نقشه به وجود آمد. سلسله های اوایل اسلام در ایران مانند آل بویه، سامانیان و آل زیار به ایجاد بناهای عام المنفعه چون کاروانسرا و آب انبارها اهمیت فوق العاده ای می دادند. اما قرن پنجم را میتوان عصر شکوفایی هنرهای معماری دانست. ایجاد راههای تجارتی متعدد و همچنین تأمین امنیت جاده ها باعث روز افزونی تجارت و اقتصاد شد و در نتیجه در مسیر جاده ها و داخل شهرها برای آسایش کاروانیان کاروانسراهی متعدد بنیان شد.

براساس مقاله کاروانسرای جیحون یادگار معماری ایران در هرمزگان است باید بدانید که در این دوران شیوه و سبک معماری در احداث بناهایی همچون مساجد، مدارس و کاروانسراها تقریبا همانند بودند و نقشه این بناها به صورت دو و چهار ایوانی رواج یافت. متأسفانه آغاز قرن هفتم ه. ق مصادف با حملات ویرانگر مغول و نابودی و خرابی بسیاری از شهرهای آباد ایران بود. در این دوره فعالیت معماری همانند فعالیت های ساختمانی دیگر دستخوش رکود شد که بعدها در دوره ایلخانیان و تیموریان این رکود شکسته شد و با امنیت راه ها و جاده ها ایجاد کاروانسراها از نوع با معماری های خاص و تزئینات کاشی کاری رونق گرفت.

بدون شک عصر طلایی ایجاد کاروانسراها را می توان متعلق به دوره صفوی نسبت داد، زیرا رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راه ها و شهرهای زیارتی باعث شد که کاروانسراهای متعدد و زیادی در اینگونه جاده ها ساخته شود. تاورنیه، سیاح فرانسوی که چندین بار طی سالهای 1632ـ 1668م. به ایران سفر کرد، اطلاعات جالبی درباره کاروانسراها به ویژه کاروانسراهایی که در آنها اقامت کرده، می دهد. او در سفرنامه خود از تبریز به اصفهان می نویسد: «معمولا از تبریز تا اصفهان 24 روز طول می کشد روز اول از کوه های صعب العبور گذشتیم تا به کاروانسرای باشکوهی که توسط شاه صفی ساخته شده و از بهترین کاروانسرهای ایران است رسیدیم.»

همچنین او به هنگام مقایسه کاروانسراهای ایران و ترکیه می نویسد: «کاروانسراهای ایران زیباترین و از نظر زندگی به مراتب راحت تر از کاروانسراهای عثمانی است.»

در عصر صفوی تغییراتی در نقشه کاروانسرها به عمل آمد، به این ترتیب که علاوه بر نقشه چهار ایوانی، کاروانسراهایی با نقشه های مدور، هشت ضلعی، چند ضلعی، دو ایوانی، نوع کوهستانی و ... با توجه به موقعیت جغرافیایی و مکانی محل شناخته شد.

در دوره های افشاریه، زندیه و قاجاریه در ساخت کاروانسراها تغییرات چندانی به عمل نیامد و ایجاد آن به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد. از نظر طرح و نقشه، کاروانسراهای دوره یادشده عموما از نوع چهار ایوانی بوده و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز، بر خلاف دوره مقدم که از آجر و سنگ بود، بیشتر از خشت استفاده شده است. همچنین تعداد زیادی از کاروانسراهای عهد صفوی نیز در عهد قاجاریه تعمیر و بازسازی شد. به این ترتیب، 25 قرن از بنیاد کاروانسراهای ایران می گذرد. اعتقاد محققان از جمله «پوپ» بر این است که بنیاد کاروانسراها در ایران پیروزی بزرگی برای معماری ایران است و در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی های خاص معماری آن را نمیتوان دید.

بسیاری از کاروانسراهای مسیر جاده ها، روستاها و شهرها تا قرن حاضر مورد استفاده سازمان های گوناگون چون ژاندارمری سابق (نیروی انتظامی) و آموزش و پرورش بوده است. (کیانی و کلایس: 1373)

ویرانه ها و بقایای تعداد بیشتری از آن ها هم در کنار شاهراه های قدیمی (همانند کاروانسرای جیحون)، مکان های دور افتاده، معابر کوهستانی و حاشیه راههای کویری دیده می شود. در حالی که آن روزگاران کاروانسراها مسکن و مأوای آرام بخشی برای کاروان و کاروانیان شمرده می شدند. از طرف دیگر کاروانسراهای درون شهری بصورت سراهای تجاری همچنان به فعالیت اقتصادی و حیات خود ادامه می دهند. وجه تسمیه بنا با توجه به انتساب روستای نزدیک آن جیحون نامیده شده است.

مشخصات اثر

کاروانسرای جیحون دارای پلانی مستطیل شکل که بر روی سکویی مربع شکل به ابعاد 54,18 در 54.18 متر مربع و ارتفاع 50 سانتیمتر احداث شده است. مساحت بنای کاروانسرا 58.591 متر مربع است.

بلندترین بخش بنا که تا رأس گنبد مرکزی محاسبه شده است 14,7 متر و ارتفاع دیوار بنا 30.3 متر با ضخامت 60 سانتیمتر است. در چهار گوشه کاروانسرا در هر گوشه دو حجره با طاق آهنگ در ابعاد 50.2 در 55.5 متر وجود دارد که دارای طاق هلالی هستند که در جهت شرق و غرب بنا است. در گوشه ضلع شمال غربی بنا پلکان صعود به پشت بام با شش پله قرار دارد. بخش صلیبی کاروانسرا درگاه های آن در جهت های اصلی قرار دارد که درگاه های شرقی و غربی به صورت ایوان بوده که در جهت شمال و جنوب آن دو فرورفتگی قاب بندی با طاق جناقی تعبیه شده است. ایوان ها دارای طاق جناقی هستند.

فضاهای صلیبی دارای پوشش سقف طاق آهنگ بوده و در مساحت حدود 16 متر ساخته شده اند که در انتهای دو طرف هر کدام لوقوز 50 سانتی وجود دارد. این چهار فضا به فضای مربع شکل زیر گنبد ختم می شوند.

این فضا دارای ابعادی به اندازه قطر 40,5 متر و ارتفاع 15.3 متر مربع است و احداث گنبد بر روی آن بوسیله سه کنج از چهار ضلعی به شش و هشت ضلعی است که گنبد در آخر بر روی آن احداث شده است.

انحنای گنبد 48,4 متر و بر روی آن چهار نورگیر تعبیه شده است. بنای فوق دارای شش اتاق مجزا است که تمام اتاق ها از درهایی با طاق هلالی و برخی جناقی طراحی شده است. ابعاد درهای فوق متغییر است.

در ضلع شرقی بنا چهار اتاق واقع شده که ابعـاد هر کدام از اتاق ها 50,2 در 55.5 متر است. اتاق های قسمت شرقی به صورت قرینه در شمال و جنوب بنا است. اما تعداد اتاق های ضلع غربی دو عدد است که در شمال و جنوب ضلع گفته شده، واقع شده است. ابعاد این اتاق ها که به صورت قرینه ساخته شده، 45.5 در 55.5 است.

اتاق های کاروانسرا به وسیله راهرویی صلیبی شکل که در چهار جهت اصلی است، جدا شده اند.

ابعاد این راهرو صلیبی شامل ابعاد راهرو شمالی جنوبی، 46,2 در 94.14 و راهروی شــرقی غربی 84.2 در 96.14 است. مصالح بکار رفته در بنا سنگ تراشه، قلوه سنگ و ملات ساروج است. در کل میتوان مصالح بکار رفته در بنا را بومی منطقه دانست. این بنا در سال 1398 هجری قمری توسط ایان گچینی مرمت و درون دیواره های آن به وسیله گچ روکش شده است. به دلیل روکش کردن بنا به وسیله گچ تزئینات آن مشاهده نمی شود.

در بخش فوقانی چهار ضلع دیوار بنا حفره هایی برای خروج آب باران از پشت بام تعبیه شده است. آب مورد نیاز مسافران بوسیله یک آب انبار (برکه) که در فاصله 100 متری جنوب غربی کاروانسرا قرار دارد، تأمین میشده است.

ویژگی اثر

ـ این کاروانسرا نسبت به دیگر کاروانسراهای استان از آسیب کمتری برخوردار است.

ـ طرح صلیبی بنا که درهر گوشه دو حجره ساخته شده نیز از ویژگی این بنا محسوب می شود.

ـ احداث بنای کاروانسرای جیحون بر روی صفحه ای برای جلوگیری از نفوذ رطوبت در بنا از دیگر ویژگی آن است.

ـ از ویزگی های این کاروانسرا وجود باراندازهایی در بخش بیرونی شرق و غرب است.

ـ این بنا با توجه به اینکه از سازه و معماری ساده برخوردار است، برگرفته از معماری بومی و کهن این سرزمین است مانند بیشتر بناهای نواحی گرم و مرطوب.

ـ براساس کتاب کاروانسراهای ایران نوشته محمد یوسف کیانی میتوان کاروانسرای دشت جیحون را از نوع پلانی به پلان مخصوص کرانه خلیج فارس تقسیم کرد.