مهرپادین مجموعه ای به یادگار مانده از دختر انوشیروان در یزد است

ایسنا/ براساس آخرین اخبار بدست آمده، مهرپادین مجموعه ای به یادگار مانده از دختر انوشیروان در یزد است.

سخن در مورد باغشهر تاریخی دیار کهن یزد واقع در فلات مرکزی ایران است؛ سرزمینی که وجود آثار ارزشمند تاریخی در اقصی نقاطش و در سالهای اخیر کشف اشیای بسیار قدیمی و گورستان متعلق به دوران پیش از اسلام در کاوش های باستان شناسی محوطه ی اشکانی روستای مدوار، نشان از تمدنی کهن در این منطقه دارد. اینجا مهریز است؛ شهری که البته در روزگاران پیشین «مهرگرد» و سپس «مهریجرد» نامیده میشد و بنای آن را به «مهرنگار» دختر انوشیروان نسبت می دهند.

در کتاب تاریخ جدید یزد در مورد این شهر چنین گفته می شود: «شاه قباد درگذشت و انوشیروان به پادشاهی نشست و عدل و داد در اقصای عالم منتشر شد. او را از دختر خاقان ترک، دو فرزند آمد؛ یکی پسر و دیگری دختر. پسر را هرمز نام نهاد و دختر را مهرنگار و چون فرزندان او بزرگ شدند، انوشیروان یزد را به مهرنگار بخشید و مهرنگار از مداین مقنیان را به یزد فرستاد و در یزد بسیار عمارت ساخت و در نزدیکی شهر به هشت فرسنگی، دهی معتبر ساخت و آن را مهرگرد نام کرد و اکنون آن قریه را مهریجرد می خوانند. مهرنگار در مهریجرد قناتی بنیان کرد و آن را مهرپادین نام گذاشت و در آن محل محله عالی ساخت بنام مهرآباد».

واژه مهرپادین از دو کلمه «مهر» و «پاد» تشکیل شده که مهر همان «خورشید» است و پادین به روایتی یعنی «سرزمین» و در مجموع عبارت است از «خاستگاه سرزمین خورشید». اکنون محله ای تاریخی به همین نام در مهریز وجود دارد که قدیمی ترین بخش بافت آن مربوط به قرن هشتم هجری قمری و دوران ایلخانی در یزد است. البته، مجموعه مهرپادین شامل مسجد، حمام، آسیاب، حسینیه و بخشی به نام کشته خانه یکی از جاذبه های این سرزمین تاریخی و میراثی است که هر ساله گردشگران و مسافران زیادی را جذب دیدنی های خود می کند.

کشته خانه و بقعه امامزاده غیاث الدین

جنب مسجد جامع و در جانب شرقی میان سرا، بقعه ای با گنبدی رفیع قرار دارد که مردم از قدیم به آن کشته خانه می گفتند و امروزه آن را امامزاده سید غیاث الدین از فرزندان امام موسی بن جعفر می شمارند.

به گفته اهالی در زمان حمله مغولان، مردم به این مکان مقدس پناهنده می شوند ولی سربازان مغول خشتی را لای پارچه پیچیده و با عنوان اینکه قرآن است، سوگند می خورند که اگر در را بگشایند، به آنها کاری نخواهند داشت. مردم هم فریب خورده و در را به روی مغولان می گشایند. مغولان نیز همه آنها را کشته و با لباس و اسبابشان در همان جا دفن می کنند و از آن پس به این مکان کشته خانه می گویند.

همچنین روایت دیگری وجود دارد که در همین زمان 40 دختر از ترس دشمن به این مکان فرار کرده و از خداوند می خواهند که زمین دهان باز کند و آنجا فرو روند و اینگونه می شود. 40 دختر در آنجا ناپدید می شوند و این بخش از مجموعه به چهل دختران مشهور می شود.

و اینها بخشی از گفته های ساشا ریاحی مقدم در خصوص کشته خانه به عنوان یکی از بخش های مجموعه مهرپادین است. این کارشناس میراث فرهنگی در این باره اظهار می کند: این بنای معظم ایام زیادی به صورت خرابه ای برجا بود تا اینکه مردم در سال 1342 شمسی به مرمت و بازپیرایی آن همت گماشتند و در سالهای اخیر مجدداً اقداماتی روی بنای امامزاده صورت گرفته که خطوط و نقوش قدیمی را بطور کل پنهان کرده است.

وی پیرامون مهرپادین مجموعه ای به یادگار مانده از دختر انوشیروان در یزد است، اضافه می کند: در میان این بقعه، صورت قبری به بلندی 1.25 و عرض 1.25 و طول 2.50 متر قرار دارد و اطرافش کاشی کاری شده و قبل از مرمتهای اخیر بیش از یک متر از آن زیر خاک بوده است. از حیث ویژگی های معماری ساختمان امامزاده سید غیاث الدین بسیار ساده و بی پیرایه و شامل یک اتاق، چهار گوشه منتظم بزرگ و همچنین دارای مقرنس های گچ اندود است.

معاون سابق میراث فرهنگی یزد در مورد دیگر جزئیات این بنا می گوید: سطح گنبد با آجرهای مربع شکل پوشیده شده و حدود سه متر از ارتفاع و ساقه گنبد گچ اندود شده است.

حمام کردن با آب قناتی موسوم به مهرپادین

ساشا ریاحی مقدم، پژوهشگر دکتری مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی و مدرس دانشگاه در مورد ارزش های میراث معماری مجموعه ی مهرپادین به عنوان خاستگاه سرزمین خورشید یاد و در خصوص حمام این مجموعه بیان می کند: حمام مهرپادین یکی از قسمت های این مجموعه است که در فاصله ی اندکی از ورودی مسجد جامع و امامزاده قرار دارد و از لحاظ ساماندهی عناصر و فضاهای حمام ایرانی در نوع خود قابل توجه است.

وی پیرامون مهرپادین مجموعه ای به یادگار مانده از دختر انوشیروان در یزد است، ادامه می دهد: ساختمان وضع موجود حمام، مربوط به دوران قاجاری است ولی با کمی دقت و مطالعه بیشتر می توان حدس زد که بنای اولیه آن به زمان پیش از قاجاریه باز می گردد.

وی اضافه می کند: معمولا حمام هایی که دارای یک مجموعه فضایی هستند، بطور ساعتی برای زنان و مردان مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین حمام های موجود در بازارها اغلب فقط مردانه بوده ولی حمام تاریخی مجموعه مهرپادین دارای دو بخش مجزا برای استفاده خانم ها و آقایان در طول روز بوده است.

ریاحی مقدم با بیان اینکه حمام کوچک تر به آقایان اختصاص داشته و حمام بزرگتر مختص خانم ها بوده است، می گوید: حمام کوچکتر دارای یک در چوبی است و یک راه پله ی نیم مدور، امکان دسترسی به سربینه یا همان رختکن را فراهم ساخته است، فضای سربینه دارای طاقچه های متعددی است و در وسط آن یک حوض آجری هشت ضلعی با اندود سیمان به عمق حدود یک متر و پاشویه قرار دارد و از روزن پوشش گنبدی خود نور می گیرد.

وی ادامه می دهد: دور تا دور سربینه، سکوهایی جهت پهن کردن اسباب و رخت مشتریان تعبیه شده و در زیر سکوها فضاهای کوچک کنگره ای به منظور قرار دادن کفش استحمام کنندگان ساخته شده است.

این کارشناس میراث فرهنگی با بیان اینکه با یک اختلاف سطح جزیی و از طریق میاندر می توان به گرمخانه یا محل شست وشو رسید، تصریح می کند: فضای میاندر معمولاً راهرویی با پیچ و خم است که سربینه را به گرمخانه متصل می کند و دمای بدن را متعادل می کند، گرمخانه حمام مردانه فضایی به ابعاد 2.90 در 4.5 متر با سقف کوتاه گنبدی به ارتفاع حدود 2.70 متر و دو نورگیر است که هر نورگیر متشکل از دهانه هفت کوزه سفالی است.

وی با بیان اینکه در دور تا دور این بخش به تناوب یک طاقچه بلند و یک طاقچه کوتاه تعبیه شده و در کنار آن حوض کوچکی به عرض حدود یک متر وجود دارد، می گوید: خزینه امروزه جای خود را به دوش ها در قسمتی پائین تر از سطح گرمخانه داد، بطوریکه پوشش آن هم سطح کف فعلی کوچه مجاور آن است.

وی در مورد ویژگی های دیگر این حمام تاریخی می گوید: ابعاد آجرهای بکار رفته در ساخت این حمام بسیار متنوع است که مرمت بنا در دوره های مختلف را نشان می دهد، حمام بزرگتر که جهت استفاده زنان بوده تا چندی پیش فعالیت داشته و از نظر فضایی، تفاوت عمده ای با حمام کوچکتر ندارد.

وی ادامه می دهد: پس از در ورودی و هشتی، سربینه این حمام دارای پلان هشت ضلعی است و مانند حمام کوچکتر در وسط آن یک حوض هشت ضلعی به عمق حدود 50 سانتیمتر با اندود گل و آهک ساخته شده و پیرامون این حوض پاشویه ای به عرض 20 سانتیمتر تعبیه شده است.

ریاحی مقدم با بیان اینکه کف گرمخانه چهار پله پائین تر از سربینه است و به وسیله یک دالان باریک به این فضا وصل شده است، تصریح می کند: در جانب شرقی آن یک خزینه و در دیواره جنوبی آن فضایی دیده می شود که مجرای عبور و کنترل آب خزینه بوده است.

وی با بیان اینکه آب مورد نیاز این حمام نیز از قناتی موسوم به مهرپادین تامین می شده، می گوید: حمام مهرپادین دارای یک کتیبه از سنگ مرمر است که محتوای آن به این شرح می باشد؛ «کلیات عمرانی اردوی شماره دو مهریز تابستان 2537» که منظور از اردو، گروه های مرمت دانشجویی است.

تنها آب انبار محله مهرپادین

یکی از دیگر بخش های این مجموعه تاریخی آب انبار مهرپادین است، ریاحی مقدم در مورد این بخش از مجموعه تصریح می کند: ساختمان آب انبار مهرپادین در جانب شمالی شبستان مسجد جامع این مجموعه قرار گرفته، تنها آب انبار موجود در محله مهرپادین است و تمام ساکنان محلات کوچکتر هم از این آب انبار استفاده می کردند.

وی ادامه می دهد: البته پایاب یا پاکنه هایی در برخی از گذرهای محلات مهرپادین جهت تامین آب مورد نیاز ساکنین تعبیه شده است. سردر ورودی آب انبار آجری بوده و دهانه بزرگ ورودی آن 3.30 متر، پهنای دهانه راه پلکانی آن 1.80 متر و بلندای ورودی آن 2.30 متر است.

این فعال میراث فرهنگی با بیان این که از طریق 35 پله که دوتای آن عریض تر است و احتمالاً به منظور یک توقف و مکث کوتاه بوده، میتوان به مخزن آب یا پا شیر دسترسی یافت، می گوید: جرز یک دیوار خشتی و تخریب شده در ارتفاع حدود 2 متری ورودی آب انبار نشان می دهد که کوچه مقابل ساختمان در گذشته به صورت ساباط بوده است.

وی ادامه می دهد: خشت های قدیمی آن به ابعاد 7×30 ×30 سانتیمتر و آجرهای بکار رفته در بنا 4×23×23 سانتیمتر و اندود آن از گچ و خاک و ملات بین آجرها گل آهک است. در طرفین ورودی سکوهایی به منظور استراحت موقّت اهلی ساخته شده که به آن «تقا» یا «پیرنشین» می گویند.

این فعال میراث فرهنگی تصریح می کند: عمق آب انبار از اولین پله ورودی تا پا شیر حدود 17 متر است و چهار بادگیر با اندود کاهگل دارد. گنبد و بادگیرها بر روی سکوی مدور آجری ساخته شده اند و قطر پوشش گنبدی حدود 10 متر است.

حسینیه مهرپادین یا قلعه دفاعی؟

ریاحی مقدم به حسینیه مهرپادین به عنوان یکی از دیگر بخش های این مجموعه اشاره می کند و می گوید: در جانب غربی مسجد جامع کوچه ای سنگ فرش است که بخش عمده آن تخریب شده و از میان این گذر جوی باریکی می گذرد که در اطراف آن چند درخت توت و چنار قدیمی قرار دارد.

وی اضافه می کند: این جوی، مسیر قنات مهرپادین است که روگذر می شد و از جلوی ورودی مسجد به سوی آب انبار و آسیاب می رفته است، در حال حاضر در این مسیر آب چاه جاری می شود، بنای حسینیه که نام کنونی آن «حسینیه ارشاد» است، در ضلع غربی مسجد و جوی آب قرار دارد. طبق نظر کارشناسان قدمت اولیه این ساختمان به همان دوران آل مظفر و هم زمان با ساخت مسجد باز می گردد.

این فعال میراث فرهنگی با بیان این که با مطالعه بیشتر در شالوده ساختمان و نقش های موجود در دیواره های خارجی بنا میتوان حدس زد، پیشینه این ساختمان کهن تر است، می گوید: شکل پلان حسینیه فعلی چهار ایوانی با میانسرای مرکزی است ولی در گذشته این بنا یک ساختمان تدافعی بوده و پیش از ساخته شدن قلعه مهرپادین در کشتخوان های دشت توده، این بنا قلعه دفاعی محله مهرپادین بوده است.

وی با بیان اینکه ساختار فضایی قلعه پس از ساخت حسینیه بطور کلی از بین رفته و اکنون بنایی عظیم با چهار ایوان، دو ورودی و حجره هایی در دو اشکوب در ایام محرم پذیرای عزادارن حسینی است، می گوید: ارتفاع باقیمانده دیوار بیرونی خشتی آن حدود 15 متر است و نقوش و تیرکش هایی در قسمت بالای آن دیده می شود البته ابعاد خشت های بکار رفته در ساخت آن حدود 10×24×29 سانتیمتر است.

آسیاب مدفون مهرپادین؛ قربانی خیابان کشی

ریاحی مقدم از بخش دیگر مجموعه تاریخی مهر پادین مهریز با عنوان بازارچه و آسیاب یاد می کند و می گوید: در پیرامون مجموعه فوق، بناهای دیگری چون آسیاب و بازارچه وجود داشته که بدلیل تعریض خیابان های مجاور از بین رفته اند.

وی اضافه می کند: آسیاب بزرگ مهرپادین بطور کلی در زیر خیابان مدفون شده و تنها یادی از بزرگی و عظمت آن در خاطرات ساکنین کهنسال محله باقی مانده است ولی از بازارچه روبروی مسجد جامع تعداد کمی حجره باقی است که بدون عملکرد تنها یادی از بازارچه کهن و داد و ستد را تداعی می کند.

وی تصریح می کند: وقتی از آسمانه و گنبد مسجد جامع به بازارچه و پوشش ساختمان های مخروبه سمت دیگر خیابان جدیدالاحداث نگاه می کنیم کاملا توالی سقف های گنبدی در پی یکدیگر قابل مشاهده است.

مسجدی ساده با محلی برای اعتکاف

معاون سابق میراث فرهنگی استان یزد در خصوص مسجد جامع مهرپادین نیز تصریح می کند: پایه و اساس مسجد جامع مهرپادین مربوط به قرن هشتم هجری قمری و دوران آل مظفر است، این مسجد بنایی تک مناره با دو بخش تابستانه و زمستانه دارد که بخش زمستانه در ضلع شمال شرقی ایوان قرار دارد.

وی اضافه می کند: شبستان، ایوان و قسمت های دیگر بطور کامل مرمت و بازسازی شده است و دیگر نشانی از آثار قدیم آن اکنون به جای نیست، سردر ورودی مسجد آجرکاری شده و آرایه خاصی بر روی آن دیده نمی شود، مناره مسجد نیز در سمت چپ ورودی قرار دارد و بلندای وضع موجود آن حدود 20 متر و قطر آن حدود 3.20 متر است، البته طبق روایات اهالی محله، ارتفاع مناره تقریباً دو برابر وضع موجود آن بوده است.

ریاحی مقدم با بیان اینکه ساختار بدنه این مسجد از خشت ساخته شده و سطح بیرونی با ملات کاهگل و آهک اندود شده است، می گوید: در کمر مناره، کتیبه ی بندواره ای از کاشی معرق به خط نسخ به فاصله پنج متر از زمین نصب شده است که متأسفانه قسمتی از آن ریخته است.

وی در خصوص آنچه از کتیبه تاریخی باقی مانده می گوید: «تَقَرب اِلی الله تعالی … الی حاج محمد بن …. عمل المحفوظ فی رجـ …». ظاهراً بانی منار و احتمالاً مسجد، و یا قسمتی از آن، محفوظ بن محمد بن الحاج الدّین علی است که قبر پسرش علی بن محفوظ بن محمد در مقبرۀ شیخ محمد در خانقاه میبد دیده شد و سنگ قبرش آنجا قرار دارد. به گفته اهالی در قسمت بالای کاشیکاری کتیبه ای وجود داشته که بر روی آن عبارت است: «عمل استاد محمد شجاع بنا» نوشته شده که در حین مداخلات بازسازی و مرمت از بین رفته است. پایه مناره به ارتفاع حدوداً 1.20 متر دارای آجر چینی مدور است.

وی ادامه می دهد: در بدنه مناره منافذی جهت تأمین روشنایی و تهویه هوا وجود دارد، ساختمان مسجد به شیوه تک ایوانی بنا شده و گنبدخانه، ایوان، شبستان، میانسرا و دالان ها از اصلی ترین فضاهای آن بشمار می روند که ایوان و گنبدخانه در ضلع جنوبی قرار دارد، در فاصله بین ایوان و شبستان، میانسرای چهار گوشه نامساوی با ابعاد 10.70 × 20.50 متر قرار گرفته است.

وی تصریح می کند: پهنای جلوخان ایوان حدود 8 متر و کاملاً ساده است، در اطراف صحن نورگیرهایی مشبک با استفاده از خشت ساخته شده و فضاهای دالان شرقی و غربی دو اشکوبه است که فضای اشکوب بالایی به زنان اختصاص داشته است، محراب مسجد بسیار ساده بوده و بطور کامل و بازسازی شده و در طرفین آن دو فضای کوچک وجود دارد که احتمالا محل اعتکاف بوده است.

ریاحی مقدم در مورد دیگر جزئیات این بنای تاریخی می گوید: گنبد مسجد به صورت گردچین و آجری است و قطر آن 13.5 متر و بلندای آن حدود 8 متر می رسد، مسجد زمستانه یا گرمخانه با همان پلان و فرم اصیل شبستانی موجود بوده که در ظاهر کاملا بازسازی شده است البته زیلوهای نفیس و زیبایی وقف این مسجد شده است.

مجموعه ابنیه تاریخی مهرپادین شامل مسجد جامع، قلعه، حمام، آب انبار، حسینیه، بازارچه و تعداد زیادی خانه های قدیمی خشتی با نورگیر و بادگیرهای زیباست ولی افزایش تعداد ساکنین، تحولات اجتماعی، فرهنگی و نیازهای زندگی در دوران معاصر باعث از بین رفتن بخش عظیمی از بافت کوچه باغی در مهرپادین شد.