رسم و رسوم جالب شب یلدا | برای یک دقیقه باید سنگ تمام گذاشت

ایرانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب یلدا آخرین شب پاییز را که درازترین و تاریکترین شب در طول سال است تا سپیده دم بیدار می مانند و در کنار یکدیگر خود را سرگرم می دارند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی روحیهٔ آنان را تضعیف نکند و با به روشنایی گراییدن آسمان به رخت خواب روند و لختی بیاسایند. البته درستی این امر تایید نشده و شاید افسانه ای بیش نباشد. ایرانیان در این شب باقی مانده میوه هایی را که انبار کرده بودند به همراه خشکبار و تنقلات می خوردند و دور هم گرد هیزم افروخته می نشستند تا سپیده دم بشارت روشنایی دهد زیرا به زعم آنان در این شب تاریکی و سیاهی در اوج خود است. آیین شب یلدا یا شب چله، همراه با خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادین دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. این میوه ها که اغلب دانه های زیادی دارند، نوعی جادوی سرایتی محسوب می شوند که انسان ها با توسل به برکت خیزی و پردانه بودن آنها، خودشان را نیز مانند آنها برکت آور می کنند و نیروی باروی را در خویش افزایش می دهند. همچنین انار و هندوانه با رنگ سرخشان نمایندگانی از خورشید در شب به شمار می روند. هندوانه به عنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز است و سمبل خورشید محسوب می شود، به عنوان مهمترین میوه بر سر سفره چله قرار می گیرد. هندوانه به عنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز است و سمبل خورشید محسوب می شود، به عنوان مهمترین میوه بر سر سفره چله قرار می گیرد. از دیگر بخشهای این آیین در اصفهان قدیم پهن کردن تمام البسه و رخت خوابها در هوای آزاد بویژه در مقابل خورشید با هدف خوش آمدگویی به "عمو چله" و "چله زری" بوده است.

استان اصفهان

اما در استان اصفهان نیز از قدیم الایام آیین های ویژه ای وجود داشته که کم و بیش هنوز هم ادامه دارد.به باور اصفهانی های قدیم، زمستان به دو بخش "چله" و "چله کوچیکه" تقسیم می شد که موعد چله از اول دیماه تا ‪ 10بهمن بود اما "چله کوچیکه" از دهم بهمن آغاز می شد و تا سی بهمن ادامه داشت. البته آیین شب یلدا و برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام "چله زری" (ماده) و"عمو چله"(نر) تقسیم می شود زیرا از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیاء را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم می کردند. اصفهانی ها دوشب را به عنوان شب چله برپا می کردند و آیین های مخصوص به این شب را به جا می آوردند. آیین شب چله در شهر اصفهان خانوادگی برگزار می شده است و خانواده های اصفهانی با پهن کردن سفره یی با عنوان "سفره شب چله"، این شب را گرامی می داشتند.

استان آذربایجان شرقی

استان آذربایجان شرقی نیز به عنوان یکی از خطه های زرخیز ایران زمین برای زنده نگه داشتن این شب بیادماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه ای دارند که به پاره ای از آنان اشاره می شود. اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا "چیلله قارپیزی" (هندوانه چله) می خورند و معتقدند باخوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی کنند. در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی آیین شب یلدا و رسم بر این است که کسانی که نامزد هستند در دوران نامزدی در این شب برای نامزدهای خود "خوانچه " طبق می فرستند و اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه ها کمک می کنند. محتویات خوانچه ها عبارتند از شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آیینه و پارچه که با پولک و تور تزیین می شود. هنگام غروب، زنان فامیل هدایایی به رسم یاری به منزل داماد آورده و به جشن و پایکوبی می پردازند. سپس طبق های آماده را بر سر افرادی که معین شده قرار داده و روانه خانه عروس می کنند و مادر عروس پس از تحویل طبق ها، هدایای مانند پول، شیرینی، جوراب و دستمال به آنها می دهد. فردای این شب مادر دختر تمام طبق ها را در اتاق میهمان چیده و از زنان فامیل برای صرف میوه و شیرینی دعوت می کند. همچنین علاوه بر فرستادن سهم چله برای نوعروس، در نخستین سال ازدواج زوج های تبریزی، پدر عروس قبل از غروب آفتاب سهم دختر و دامادش را که شامل هندوانه، میوه، آجیل، شیرینی، یک قواره پیراهنی باکفش و چادری روانه منزل آنها می کند. در آذربایجان سابقا که ارتباطات به این آسانی نبود از اواخر تابستان مقدار زیادی هندوانه و خربزه در تور می گذاشتند و آن را از سقف آشپرخانه آویزان می کردند تادر هوای آزاد خراب نشود و یا اینکه در کاه قرار می دادند. هندوانه مهمترین خوراک شب چله مردم آذربایجان شرقی است. اغلب مردم در این شب برنج، مرغ و آش شیر پخته و بعداز شام نیز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا (گندم برشته با شاهدانه) آجیل، لبو، هویچ، حلوای گردو انواع میوه، خربزه، هندوانه و خشکبارهایی چون انگور، بادام و سنجد میل می کنند. ریش سفید خانواده در حالیکه با چاقو هندوانه را می برد، می گوید قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم) در تبریز پوستهای میوه و آشغالها را در آب روان ریخته و این رفتار را خوب و خوش یمن می دانند. بعد از خوردن تنقلات و میوه در سابق بزرگان خانواده به نقل حکایات و داستان هایی از حماسه های ملی این سرزمین نظیر، اصلی و کرم، بایاتی خواندن و ضرب المثل پرداخته و تا پاسی از شب به صحبت و گفت و گو مشغول می شوند. زنان معمولا تا پایان چله کوچک خانه تکانی نمی کنند و اعتقاد دارند اگر در طول این دو چله کسی خانه تکانی کند، چله او را نفرین می کند و اگر چله کسی را نفرین کند به نکبت و بدبختی گرفتار می شود.

خراسان جنوبی

یکی از آیین شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم "کف زدن" است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به "بیخ" مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام "تغار" می ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به نام "دسته گز" مایع مزبور را آنقدر هم می زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می افزایند.

خراسان شمالی

از جمله آیین شب یلدا در خراسان شمالی آن است که خانواده ها در این شب نشینی شب یلدا تفالی نیز به دیوان حافظ می کنند که این کار هم معمولا توسط بزرگ خانواده صورت می گیرد. آنان دیوان اشعار لسان الغیب خواجه شیراز را با نیت بهروزی و شادکامی می گشایند و فال و مراد دل خود را از او طلب می کنند. بازگویی خاطرات، قصه گویی پدربزرگها و مادربزرگها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده ها دلپذیرتر می کند. یکی دیگر از سنت های کهن شب یلدا، چله بردن برای خانواده عروس است. با فرا رسیدن شب چله مردهای جوان طبق های آراسته میوه، شیرینی و کله قند تزیین شده را به رسم هدیه به خانه عروس جوان می برند. این طبق های هدیه که معمولا مسی است و روی آن با سفره های قرمز گلدوزی شده پوشانده شده، پر از ظرفهای بزرگ میوه پیچیده در زرورق های رنگین با گل و نوارهای مواج می شود. مردانی این طبق ها را بر سر گذارده و در پی یکدیگر با شادی و پایکوبان راهی خانه عروس می شوند. خانواده دختر نیز به پاس قدردانی و به رسم یادبود لباس و یاقطعه پارچه ای را برای خانواده داماد، در سینی خالی شده هدایا می گذارند. اگر قبل از شب چله برف باریده باشد برخی از مردم شهر و روستا در این شب با خوردن برف شیره، با شیرین کردن کام با معجونی از بارش زمستانی، با سردی زمستان آشتی می کنند. همچنین بزرگترها با دادن حلوا قلقلی از کوچکترها پذیرایی می کنند. حلوا قلقلی از کوبیده شدن مغز گردو، بادام، کنجد و دیگر دانه های روغنی تهیه و سپس در شیره انگور نیز خوابانده می شود. اما برخی از افراد کهنسال و نیز آشنایان به فرهنگ مردم در خراسان شمالی همه این آیین و مراسم را بهانه ها و ترفندهایی برای گردهم آمدن خانواده ها، بجای آوردن صله ارحام و رفع کدورتهای احتمالی بین خویشاوندان می دانند. آنان بر این باورند که پیشینیان در هر فصل به بهانه ای سعی می کرده اند تا اقوام را جمع کرده و صلح، صفا و صمیمیت را در بین آنان حکم فرما کنند.

زاهدان

مردم زاهدان نیز براساس یک سنت دیرینه در شب یلدا در خانه بزرگ قوم خویش گردهم می آیند و به قصه هایی که پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها برایشان نقل می کنند گوش می دهند. برگزاری جشن ها و نشست های خانوادگی همراه باگروهی از اعتقادات اسطوره ای، شبی خاطره انگیز را برای خانواده های زاهدانی به خصوص کودکان ونوجوانان فراهم می کند. گفتن قصه، گرفتن فال حافظ، بازی های دسته جمعی نظیر گل یا پوچ و بیان لطیفه و خاطره را از سرگرمی ها و آیین شب یلدا در این منطقه عنوان کرد.

استان کرمانشاه

در استان کرمانشاه نیز که از شهرهای باستانی و کهن ایران زمین است، شب یلدا از جایگاه ویژه ای در میان مردم برخوردار است و همواره با مراسم زیبا و با شکوهی آیین شب یلدا برگزار میشود . مردم استان کرمانشاه براساس آیینی کهن در این شب بیدار می مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن با مادر جهان در زادن خورشید همراهی و همدردی کنند. میوه هایی نیز دراین شب خورده می شود که به گونه ای نمادی از خورشید است مانند هندوانه سرخ، انار سرخ، سیب سرخ و یا لیموی زرد، قصه هایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی در گذشته نقل مجالس شب یلدا در کرمانشاه بود. آن روزها افراد فامیل بنا بر رسمی دیرینه به خانه بزرگترین فرد فامیل که معمولا پدر بزرگ و مادر بزرگ بودند می رفتند و با تکاندن برفهای زمستان از لباس هایشان در گرمای آرامش بخش کرسی فرو می رفتند. افراد فامیل بر سر یک سفره باهم شام می خوردند و بر روی سفره مخصوص این شب خوردنیهای متنوعی چیده می شد. خوردنی هایی از قبیل آجیل، راحت الحلقوم، مشکل گشا، شیرینی محلی دست پخت مادر بزرگها به خصوص نان شیرینی معروف "نان پنجره ای، کاک و نان برنجی"، و میوه هایی چون انار، سیب و هندوانه که نگین این سفره بود. یکی از آداب زیبایی ک هدر آیین شب یلدا در استان کرمانشاه وجود دارد گرفتن فال حافظ است که مردم با اعتقادات خاص خود رهنمودهایش را چراغ راه مشکلات خود در زندگی قرار می دهند.همچنین دختران دم بخت با این کار از باز شدن بخت خود در آن سال خبری می گرفتند.

استان مرکزی

اما آیین شب یلدا در استان مرکزی از دیرباز در سه شب متوالی باعناوین شب "چله بزرگه"، "چله وسطی" و "چله کوچیکه" برگزار می شده و خویشان و دوستان سفره ای از مهر را می گشودند و از هر دری سخنی می گفتند. یکی از آیین های ویژه یلدا، در استان مرکزی دیدار و بزرگان و سالخوردگان فامیل بوده است. در شب های چله افراد فامیل در همایشی صمیمی دور کرسی چوبی جمع می شدند و به قصه های بزرگترها گوش می دادند. زنان و دختران روستایی در گرگ و میش شب های چله در تکاپو و هیجانی خاص ملزومات غذا و تنقلات ویژه این شب را مهیا می کردند وبرای گذران ساعات خوش در کنار فامیل لحظه شماری می کردند. آنان درسینی های قدیمی مسی درفضای دوده گرفته آشپزخانه های قدیمی، انواع میوه و تنقلات به ویژه هندوانه، انگور، تخمه و نخودچی کشمش، و خرما را مهیا می کردند. دراین شب استثنایی پس از صرف شام و خواندن دعای شکر درپای سفره، همگان در کنار هم، از شادی ها و غم ها، موفقیت ها، اعتقادات، امیدها و بیم هاشان می گفتند. بزرگترها و ریش سفیدان فامیل در این شب علاوه بر خواندن اشعار حافظ، سعدی و فردوسی خاطرات و داستان های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می کردند. در شب یلدا، بزرگترها با کودکان هم بازی می شدند،"پر یا پوچ" دزد بازی و مشاعره از جمله بازیهایی است که در شب چله در مناطق مختلف استان مرکزی با مشارکت همه اعضای خانواده رواج داشت. این رسومات تا ‪ 50سال پیش در شهر اراک و سایر مناطق استان مرکزی به شکلی فرا گیر وجود داشت اما اکنون به ندرت می توان چنین جلوه هایی را به چشم دید. یلدای تهران قدیم نیز با میوه های تازه فصل پاییز ، میوه های خشک شده تابستان آجیل مخصوص، شیرینی و هندوانه به صبح می رسید.

استان قزوین

مردم استان قزوین نیز همچون دیگر هموطنان ایرانی، آیین شب یلدا را با رفتن به خانه بزرگ ترها می گذرانند. به عقیده بزرگ ترها آوردن میوه های مختلف خشک و تر و میوه های سرخ فام که به "شب چره" معروف است، همراه با خوراکی های دیگر شگون داشته و زمستان پر برکتی را نوید می دهد. در بعضی مواقع که مادر بزرگ ها در آوردن تنقلات تاخیر می کنند کوچکترها شعر "هر که نیارد شب چره - انبارش موش بچره" سر می دهند، که مادربزرگ در آوردن "شب چره" تعجیل می کند. دراین شب اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی دودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشگل کشا و انجیر خشک، شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره می زنند. به عقیده مادر بزرگ های قزوینی اگر دراین شب ننه سرما گریه کند باران می بارد، اگر پنبه های لحاف بیرون بریزد برف می آید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود تگرگ می آید. یکی دیگر از آداب و رسوم "شب یلدا" فرستادن "خونچه چله" از سوی داماد به عنوان هدیه زمستانی برای عروس است. در این خونچه برای عروس پارچه، جواهر، کله قند و هفت نوع میوه مثل گلابی هندوانه، خربزه، سیب، به با تزئینات خاصی فرستاده می شود.

تهران

تهرانیان قدیم درهمه اعیاد خود سنت حسنه جمع شدن افراد خانواده در منزل بزرگتر خانواده را منظور می داشتند و همه فرزندان خانواده در منزل مادر و پدر جمع می شدند. از آیین شب یلدا تهران، صرف میوه های تابستانی از جمله هندوانه است که به دلیل نزدیکی این مراکز کشاورزی با تهران، میوه هندوانه در خوراکی های شب یلدای تهرانیان قرار گرفته است. آجیل شب یلدا نیز از دیگر مصروفات تهرانی ها است که ترکیب آن نشانی از اعتقاد و تجربه اهالی تهران قدیم به خواص گوناگون میوه های خشک شده است که با عنوان "آخشیج "(تضادها) کاربرد داشته است. ولی تهرانی ها شب یلدا را همه ساله جشن می گیرند تا سنت های زیبای قدیم در لابلای زندگی مدرنیته شهرنشینیشان حفظ شود.

گیلان

در شهرها و روستاهای گیلان، شب یلدا (شب چله) را گرامی می دارند و جشن می گیرند، میوه و آجیل شب چله گیلانی ها عبارت است از: لیمو، پرتقال، انار، هندوانه، فندق، پسته و تخمه. گیلانی ها خوردن هندوانه را در شب یلدا واجب می دانند و هندوانه را حتماً فراهم می کنند زیرا بر این باورند که هر کس شب چله هندوانه میل کند در زمستان از سرما درامان می ماند و معتقدند هر کس در شب چله، هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی کند و از مهم ترین آیین شب یلدا برای آن هاست. ازگیل آب انداخته (آب کونوس- کونوس آو – آب دوکوده کونوس) یکی دیگر از خوردنی های خوشمزه شب چله در گیلان است. (در فصل پاییز، ازگیل خام را در خمره می ریزند، خمره را پر از آب می کنند و کمی نمک هم به آن می افزایند و در خم را می بندند و در گوشه ای خارج از هوای گرم اطاق می گذارند. ازگیل سفت و خام، پس از مدتی پخته و آبدار و خوشمزه می شود.) خربزه، نقل و برنج بو داده( ببیشته برنج)، هسته بو داده خربزه و هندوانه، همینطور خوج که گلابی محلی است. در گیلان گالش ها معتقدند که در شب چله، 40 نوع خوراکی باید خورد، در دیلمان کدوپخته و نخود برشته و حلوا و شیرینی درست می کنند و در برخی مناطق شرقی گیلان، تره چیده و از آن خورشت درست می کنند.

استان لرستان

تهیه گندم، کنجد و شاهدانه که به اصطلاح عامیانه به آن "گندم شادونه" می گویند، نخود، کشمش، پسته، بادام، گردو و انواع شیرینی های محلی از جمله تنقلاتی است که مردم این دیار در شب یلدا از آنها استفاده می کنند و از آیین شب یلدا در این استان است. غذای مخصوص مردم لرستان در شب یلدا بوقلمون، گوسفند، سبزی پلو ماهی و خورشت سبزی است. بنا به سنت دیرینه، اغلب خانواده های لرستانی شب یلدا را در کنار بزرگان طایفه به ویژه پدربزرگ ها و مادربزرگ های خود سپری می کنند. در لرستان مردم در شب چله «گندم شیره» می خورند که گندمی است که در شیره می خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط می کنند؛ سپس آن را روی ساج برشته می کنند و همراه خلال بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می کنند و می خورند.

مازندران

شب یلدا یا به زبان محلی چله شو در زندگی مردم مازندران آیین و رسوم خاصی دارد. در این شب، زنان خانه از صبح روز آخر پاییز خانه را برای بر پایی یک مراسم کوچک سنتی آماده می کنند و در این شب حتما برنج پخت می کنند. مردم منطقه اعتقاد دارند که این شب یک شب خوب و شادی آور است و شگون ندارد که بی غذا باشند. در این شب بنا به سنت دیرین همه افراد خانواده دور هم جمع می شوند و با خوردن هندوانه، ماست، میوه و آجیل، سرمای فصل زمستان را از خود دور می کنند. اعتقاد بر این است که با خوردن ماست یا هندوانه در شب یلدا، هرگز در زمستان سردشان نخواهد شد. آجیل و شب چره که شامل دانه هایی چون گندم و نخود برشته، تخم هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، کشمش، انجیر و توت خشک است، هم فراموش نمی شود. ناگفته نماند یکی از خوشمزه ترین و جالبترین خوردنی از خانواده شیرینی ” پشت زیک ” می باشد, که با کنجد و شکر درست میشود

آذربایجان غربی

هندوانه سمبل شیرینی، خونگرمی، سرسبزی و شادابی است و مردم آذربایجان غربی خرید شب چله خود را با انتخاب هندوانه شروع می کنند و هندوانه خریدن از رسومی است که از گذشته تاکنون باقی مانده است. خوراکی های شب یلدا در آذربایجان غربی شامل پشمک، مغز گردو و بادام و فندق، میلاخ که از انگور درست می شود، کشمش و حلوا است که در این بین انواع حلوا بر سر سفره شب یلدا گذاشته می شود و حلوای گردویی، شیرینی مخصوص شب یلدا در ارومیه به شمار می رود. تولید حلوا در آذربایجان غربی بخصوص شهر ارومیه مرسوم است و در ایام نزدیک به شب یلدا، بازار خرید و فروش حلوا بسیار داغ و طرفداران زیادی دارد. در شهرستان تکاب هم در شب سرد یلدا، آش کشک که در زبان محلی به آن کاچی می گویند درست می کنند و بر سر سفره شب یلدا می گذارند، همچنین در تکاب رسم بر این بوده که در شب سرد چله، گندم برشته پخت می کردند و مقداری از آن را برای پرندگان به بام خانه می ریختند، تا سال پربرکتی داشته باشند.

شیراز

غذای ویژه سفره شب یلدا هویج پلو است. شیرازی ها معتقدند که عموم مردم یا گرم مزاجند یا سرد مزاج و در شب یلدا آنها که گرم مزاجند باید حتماً انواع خنکی ها مانند هندوانه بخورند تا طبعشان برگردد و سرد مزاج شوند و آنها که سرد مزاجند، باید در این شب از انواع گرمی ها مانند:خرما، رنگینک،انجیر و ارده شیره بخورند تا مزاج آنها نیز به گرمی برگردد. آدمی را در شیراز دارای دو طبع می دانند حرارتی و رطوبتی که بدان گرم مزاج و سرد مزاج می گویند. معمولا در شب چله سرد مزاج ها اگر بخواهند طبع شان برگردد باید چیزهای گرم بخورند، گرم مزاج ها هم باید برعکس چیزهای سرد بخورند. در شب چله خوردن ارده شیره، ارده و خرما و رنگینک رواج کاملی دارد این خوراک ها همه گرم هستند. خوردن آجیل شیرین متداول است آجیل شیرین مخلوطی است از انجیر - قصبک -نخودچی کشمش- توت خشک - مویز - مغز بادام- مغز گردو - قیصی- شکرپنیر - خرک- برنجک و برگه هلو . بساط میوه های فصل هم پهن است. خوردن هندوانه در شب یلدا در گستره ایران اسلامی بین خانواده ها رواج دارد. در شیراز هم در شب چله شیرازی ها حتما هندوانه را می خورند.