بازی محلی که به عنوان ورزشی مفرح بین ایلات و عشایر رایج است

ایسنا/ بازی محلی که به عنوان ورزشی مفرح بین ایلات و عشایر رایج است، چوب یا ترکه بازی نام دارد و بسیار محبوب هست.

داستان چیست؟

«چوب بازی»، «ترکه بازی»، «رقص جنگ نامه» یا «جنگومه» و درنهایت «رقص با چوب»، این اسامی مختلف یک نوع بازی و ورزش است که جایگاهی ویژه بین مردم فارس خصوصا ساکنان بسیاری از روستاها، ایلات و عشایر داشته و دارد.

کارشناس مسئول مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس پیرامون بازی محلی که به عنوان ورزشی مفرح بین ایلات و عشایر رایج است، می گوید: چوب یا ترکه بازی، که اکنون هم در بسیاری از مراکز جمعیتی استان فارس، هنگام برپایی مراسم های شادی یا بزرگداشت روزهای ملی و مذهبی، کاربرد دارد، مختص مردان بوده و همواره یکی از سنجه های توانمندی فیزیکی و قابلیت های تصمیم گیری سریع در شرایط دشوار و واکنش های به لحظه، محسوب می شده است، مردان عشایر و ایلات استان فارس، عمدتا، چوب یا ترکه بازی را بلند هستند، اگرچه امکان دارد همه آنها، بازیگر یا بازیگردانان ماهری نباشند، اما قطعا انجام این بازی را به خوبی فراگرفته اند.

مژگان ثابت قدم می افزاید: مرور ایام باعث شده علاوه بر ایلات و عشایر استان فارس، روستاییان نیز با فن و مهارت این هنر رزمی نمایشی آشنایی کامل پیدا کنند. هنگامی که جشن عروسی، ختنه سوران و یا اعیادی همانند عید نوروز و نیز تولد یکی از ائمه مثل حضرت ولیعصر (عج) در پیش است مردان و جوانان خود را آماده می کنند تا در یک مصاف و جدال دوستانه و برادرانه، تبحر و مهارت خود را در این بازی رزمی به نمایش بگذارند.

او می گوید: جشن عروسی بخاطر طولانی بودن زمان برگزاری آن از مهمترین جشن هاست که مراسم و هنر چوب بازی اجرا می شود، زیرا درگذشته هنگام برگزاری مراسم عروسی خوانین و کلانترهای هر طایفه به همراه خود تعدادی از جوانان ماهر و چوب باز حرفه ای می آوردند تا در جشن، قدرت جوانان ایل و طایفه خود را به رخ بکشند و این امر موجب شده ایلات و عشایر استان فارس اهمیت بیشتری به این هنرنمایشی بدهند.

ثابت قدم ادامه می دهد: مراسم عروسی که همیشه با آیین ها و مراسم دیگر مرتبط است، بدون برگزاری چوب بازی امکان ناپذیر است. بدین خاطر برگزارکنندگان مراسم عروسی مکانی مشخص برای اجرای مراسم در نظر می گیرند که این امکان در مناطق عشایرنشین و نیز روستاها مشخص و معین است.

او اضافه می کند: عروسی با ساز و دهل و یا همان ساز و نقاره شروع می شود. مدعوین اعم از مرد و زن کوچک و بزرگ به سمت نواختن صدای ساز و دهل روانه می شوند، حتی مدعوین دیگر از ایلات و طوایف در زمان مقرر خود به محل عروسی و جشن می رسانند، زیرا مطمئن هستند که برنامه چوب بازی در اولویت است.

این کارشناس مردم شناسی خاطرنشان می کند: در سایر مراسم ها و اعیاد هم به همین منوال است محل چوب بازی تقریباً تپه ماهوری که دارای شیب ملایم و کند باشد یا زمینی که مسطح باشد انتخاب می شود، مدعوین در مراسم، اعم از مرد و زن به صورت دایره وار می ایستند و منتظر اولین مبارزان و به اصطلاح چوب بازان هستند. ساز و نقاره پیوسته در حال نواختن است حتی ریتم ساز و نقاره طوری انتخاب می شود که هر شنونده ای را به وجد می آورد و خواه ناخواه او را آماده ی مبارزه می کند. تعداد افرادی که می خواهند در مراسم چوب بازی شرکت کنند، پیشاپیش تماشاگران می ایستند. آنها پوشاک محلی خود را به تن دارند و پاچه شلوار خود را مقداری بالا زده اند که نشانه آمادگی آنها برای شرکت در مراسم است.

او ادامه می دهد: تعداد بازیکنان چوب بازی دو نفر است و ابزار اصلی و مهم دو عدد چوب است، یک چوب بلندتر به طول 1,5 متر و ضخامت پنج سانتیمتر که اصطلاحاً به آن پایه paye می گویند و نیز یک چوب کوچک تر به طول یک متر و قطر 1.5 سانتیمتر که اصطلاحاً به آن ترکه tarke می گویند.

ثابت قدم یادآور می شود: دو حریف و یا به اصطلاح دو چوب باز وارد صحنه می شوند یکی چوب پایه و دیگری چوب ترکه را در دست می گیرد. آنها ابتدا با حرکات دست و پای و نیز جابه جا کردن چوب در دستان خود حالت رقص گونه به خود می گیرند و به تعبیری پای کوبی نیز می کنند، بطوریکه چوب را بالای سر با دودست نگه می دارند و با حرکات موزون و نمایش گونه و با آهنگ ساز و دهل حرکت می کنند. این حرکات به نوعی آمادگی برای رزم و نمایش اصلی است، اما به خاطر اینکه با ریتم و آهنگ ساز و دهل صورت می گیرد، می توان آن را یک نوع حرکات نمایشی هم دانست.

این کارشناس میراث فرهنگی می گوید: فردی که چوب بلندتر (پایه) را در دست دارد باید حالات دفاعی به خود بگیرد و فردی که چوب نازک تر در دست دارد معمولاً حالت حمله کننده به خود می گیرد. بعد از چرخشی دور صحنه چوب بازی، فردی که ترکه را به دست دارد یورش می برد تا ضربه ای به پای طرف مقابل بزند، طرف مقابل نیز با چوب «پایه» حمله را دفع می کند و نمی گذارد که چوب ترکه به پاهایش ضربه ای وارد کند. چنانچه با چوب ترکه ضربه ای وارد شد، دو تا چوب بین دو نفر جابه جا می شود و آن دو مجددا مبادرت به حرکات رقص گونه می کنند تا هم بر شادی و جذابیت مجلس بیفزایند و هم خود را ازلحاظ روحی و جسمی آماده کنند.

او می افزاید: گاهی افرادی که داخل محوطه مشغول نمایش چوب بازی هستند ناگهان حمله را شروع می کنند و ضربه ای با چوب ترکه وارد می کنند که معمولاً همراه با صداهای بلند و فریاد زدن صورت می گیرد که این نیز خود حربه و فن است تا حریف را از لحاظ روحی تضعیف کند و فرصت مقتضی را برای حمله بدست آورد. حمله ها و ضربه ها گاهی بسیار غافلگیر کننده و از طرفی بسیار دردآور است به همین دلیل شرکت کنندگان در مراسم چوب بازی، ساق بند به ساق پا تا زانو می پیچند که معمولاً دست بافته ای از خود عشایر است.

ثابت قدم در ادامه می گوید: روی ساق بند، پاچه شلوار خود را می کشند تا کمتر ضربه هایی که با چوب ترکه وارد می شود باعث درد و یا احتمالاً زخمی شدن شود، با هر بار زدن به پای طرف مقابل جای دو نفر عوض می شود، یعنی طرف ضربه خورده حالت تهاجمی و حمله کننده به خود می گیرد و طرف ضرب زده، حالت تدافعی و دفع کننده که حکایت از تبحر و مهارت او در چوب بازی دارد.

این کارشناس مردم شناسی میراث فرهنگی فارس می گوید: چوب بازی در منطقه فارس گرچه در نگاه اول خشن به نظر می آید، اما بدلیل جذابیتی که دارد جوانان علاقه خاصی به این بازی و هنر نمایشی دارند، زیرا بر این باورند که با رفتن به میدان به اصطلاح جنگ، شجاعت و شایستگی خود را به نمایش می گذارند و به تعبیری، ضربه زدن به رقیب و درعین حال ضربه نخوردن از او را مایه مباهات می دانند.

ثابت قدم خاطرنشان می کند: عشایر بر این عقیده اند، چوب بازی در حقیقت آمادگی رزمی برای آنها بشمار می آید، زیرا آنها باید در مقابله با طبیعت و نیز عوامل غیرطبیعی همیشه آماده باشند و این امر به آنها کمک شایانی می کند. همه کسانی که در مراسم عروسی یا هر مراسمی که چوب بازی در آن برگزار می شود، با خاطری خوش و غرور و سربلندی در پایان، مراسم را ترک می کنند زیرا به باورشان این است در این بازی شکستی به معنای واقعی وجود ندارد.

کارشناس مسئول مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس یادآور می شود: حرکاتی که در این بازی به نمایش گذاشته می شود شامل جنگ و گریز، تک و پاتک، حریف طلبیدن، رجزخوانی، برانداز کردن حریف مقابل و نشان دادن آمادگی جسمی و روحی است. هریک از دو نفری که در جدال با هم هستند بیشترین ضربه را با چوب ترکه وارد کند، طوریکه به پای طرف مقابل بخورد، برنده محسوب می شود.