کشف مردان نمکی دنیا را شگفت زده کرد !!

شاید بارها و بارها نام مردان نمکی را شنیده اید اما اطلاعاتی از کشف مردان نمکی زنجان و داستان زندگی آن ها نداشته اید ولی کنجکاو بوده اید، بدانید که چطور می شود بعد از این همه سال جسدهایی از معدن نمک پیدا شود که هنوز لباس هایشان بر تنشان باشد. این مطلب برای شما توضیح خواهد داد که چرا و چطور؟ می شود. مردانی که صبح برای کسب روزی حلال مانند بقیه روزها به سرکار رفتند اما دیگر بازنگشتند. شاید سالیان زیادی خانوادیشان چشم به راهشان بودند و حتی تا آخر عمرشان. اما این چشم انتظاری هزاران سال ادامه داشت و بعد از سال های زیادی مردان نمکی زنجان کشف بزرگی در تاریخ بود. مردانی که بعد از این همه سال هنوز لباسِ شان بر تنِ شان و مویِ شان بر سرشان بود. عجیب است داستان این مردان، که چگونه این همه سال تقریبا سالم مانده اند و یا چه بر سرشان آمده که این سال ها کشف شدند. پژوهشگری که سال ها زحمت کشید برای کشف مردان نمکی زنجان و پاسخ به تمام سوالات مبهم. این نوشته براساس پژوهش های باستان شناسیه آقای ابوالفضل عالی و توماس اشتولنز می باشد. هم اکنون اگر مایل هستید به تماشای مردان نمکی بروید، یکی از آن ها در موزه ملی ایران در تهران نگهداری می شود و دوتای دیگر در موزه مردان نمکی زنجان نگهداری می شود. پس با همگردی برای شنیدن داستان کشف مردان نمکی و نحوه ی زندگی مردان نمکی زنجان و سفر به یکی از شگفت انگیزترین جاهای دیدنی همراه باشید.

تاریخچه کشف مردان نمکی زنجان و معدن نمک چهرآباد

معدن نمک چهرآباد که در گویش محلی به دوزلاخ (نمکزار) معروف است، در 70 کیلومتری شمال غرب شهر زنجان و در محل تلاقی دو رودخانه مهرآباد و چهرآباد واقع است و یکی از زیباترین جاهای دیدنی زنجان است که کشف مردان نمکی در آنجا اتفاق است. هرچند براساس شواهد باستان شناختی دره ی رودخانه های مذکور از حدود عصر برنز تا حال حاضر به تناوب مورد سکونت اقوام و گروه های انسانی قرار گرفته، اما این منطقه به دلیل طبیعت نسبتا خشن، تا پیش از کشف بقایای مومیایی های معروف به انسان نمکی، برای ساکنان استان زنجان ناحیه ای کمتر شناخته شده بود. شهرت امروزی چهرآباد، به دلیل گنبد نمکی بزرگ معروف به دوزلاخ است که قدیمی ترین معدن نمک شناخته شده در ایران محسوب می شود.

معدن نمک و چشم انداز پیرامون آن

کوه معدن نمک در انتهای رشته کوه های کم ارتفاع حدفاصل دره ی چهرآباد و دره ی مهرآباد قرار دارد. کوه معدن، گنبد نمکی بزرگی است که بیشتر قسمت های آن را تشکیلات رسی و مارنی پوشانده است. در واقع نهشته های نمک در زیر لایه ی ضخیمی از رس و مارن قرار گرفته است. در طول تاریخ بُرون زَدهای نمک در برخی قسمت های کوه از جمله بخش جنوبی آن موجب جلب توجه معدن کاران و بهره برداری آن شده است. حمزه لو نزدیک ترین روستا به معدن نمک است که در دامنه ی غربی کوه معدن قرار دارد و روستای چهرآباد در حدود 8 کیلومتری شرق معدن واقع است. با وجود کم آبی منطقه و خشکی بخش زیادی از زمین ها، همچنین شور بودن آب های سطحی و زیرزمینی، قسمت هایی از منطقه ی پیرامون معدن نمک از گذشته های دور مورد سکونت قرار گرفته است. بدیهی است شناسایی و بهره برداری از معدن نمک از حدود نیمه ی هزاره اول پیش از میلاد نیز در جذب گروه های انسانی به منطقه بی تاثیر نبوده است. افزون بر ویژگی های تاریخی چشمگیر، حوضه ی آبریز رودهای چهرآباد و مهرآباد، از زیبایی های طبیعی نیز بهرمند هستند. چشم انداز غالب منطقه، تناوبی از رس و مارن های قرمز، سبز، قهوه ای و گچ سفید رنگ است که به شکل کوه ها و تپه های رنگارنگ پیوسته به هم، در محدوده ی بسیار وسیعی گسترده شده اند. آبکندهای متعدد بر روی ارتفاعات مذکور و چین خوردگی های پوسته ی زمین، اشکال بسیار زیبایی را در امتداد رودخانه های منطقه به وجود آورده است. کشف مردان نمکی اتفاق شگفت انگیزی در تاریخ بود و هم اکنون مردان نمکی در موزه زنجان نگهداری می شوند که یکی از هیجان انگیزترین جاهای دیدنی زنجان می باشد.

نمک؛ طلای سفید دوران باستان

هرچند امروزه دسترسی به نمک تصفیه شده خالص برای همه انسان ها به خصوص در ایران به سهولت امکان پذیر است، اما در گذشته چنین نبوده و به دست آوردن نمک با سختی های زیادی همراه بوده است. کمیاب بودن نمک در بسیاری از سرزمین ها و مشکلات و سختی های ناشی از استخراج آن موجب شده بود که این عنصر از ارزش زیادی در میان جوامع انسانی برخوردار باشد. بهره برداری نمک و تجارت آن اهمیت زیادی در اقتصاد جوامع گذشته داشته است. به طوری که کاسیدوروس اندیشمند و سیاستمدار رومی سده 6 میلادی عقیده داشت که انسان بدون طلا می تواند زندگی کند اما بدون نمک نمی تواند. همچنین پلینی در سده ی اول میلادی زندگی متمدن بدون نمک را امکان پذیر نمی دانست. امروزه دانش پزشکی با تایید مضرات استفاده ی بیش از حد نمک، وجود آن را برای سلامتی بدن انسان لازم می داند. نمک تاثیر زیادی در عملکرد متابولیسم هضم و سیستم کارکرد کلیه ها، نیز سیستم ایمنی بدن انسان دارد. همچنین نمک از گذشته به عنوان یکی عنصر برای ضدعفونی، درمان بیماری ها و حفظ و نگهداری مواد غذایی مورد استفاده قرار گرفته است.

داستان اکتشاف معدن نمک چهرآباد و کشف مردان نمکی زنجان

بیش از دهه ی 1370 خورشیدی، معدن نمک و منطقه ی پیرامون آن از دیدگاه باستان شناسی کاملا ناشناخته بود. معدن نمک که در زمین های روستای چهرآباد قرار داشت از اواخر دوره قاجار تا اوایل انقلاب اسلامی توسط مالکان چهرآباد، به روش استخراج دستی بهره برداری می شد که کشف مردان نمکی در آنجا اتفاق افتاده و یکی از جاهای دیدنی زنجان به شمار می رود. طبق گفته های معدن کاران، استخراج نمک در آن در برهه ی زمانی در داخل تونل های عمیق و تاریک برجای مانده از گذشته انجام می یافت و گهگاه با کشف اشیا و ابزارهای قدیمی همراه بوده است. در سال 1372 استخراج نمک طعام و صنعتی از معدن چهرآباد به شرکت خصوصی نصر زنجان واگذار شد و از آن هنگام بهره برداری با ماشین آلات مکانیکی آغاز شد. باتوجه به وجود نهشته های غنی نمک در بخش جنوبی معدن که از گذشته های دور شناسایی و استخراج شده بود، بهره برداری جدید نیز در همین بخش تمرکز یافت. در اولین سال استخراج نمک توسط شرکت خصوصی، کشف بقایای شگفت انگیز مومیایی طبیعی که به مرد نمکی معروف شد، معدن نمک چهرآباد را مورد توجه همگان قرار دارد. اقدم شایسته و به موقع حاج علی عبدی، بهره بردار معدن، در تحویل بقایای مکشوفه به اداره میراث فرهنگی استان، موجب حفظ و بقای آثار ارزشمند کشف شده و برنامه ریزی باستان شناسان برای انجام پژوهش های باستان شناسی در معدن دوزلاخ گردید. در سال 1373 اولین فصل کاوش باستان شناسی در معدن نمک انجام یافت و آثاری از معدن کاوی کهن به دست آمد. مهم ترین یافته های کاوش آن سال، کشف پای انسانی بود که در داخل یک چکمه ی چرمی بسیار زیبا قرار داشت. پس از کاوش های یاد شده مجموعه ی مکشوفه به سازمان میراث فرهنگی کشور منتقل شد و مطالعات اندکی بر روی آن ها انجام یافت، براساس آزمایش سال یابی قدمت مرد نمکی 1700 سال قبل یعنی اوایل دوره ی ساسانی تعیین شد. برخی شواهد و مدارک از جمله گوشواره های طلا و چکمه ی چرمی، حاکی از آن بود که مرد نمکی به احتمال زیاد یکی از ناظران معدن یا صاحب منصبان در دوره ی ساسانی بوده است. در حال حاضر مرد نمکی شماره 1 همراه با برخی لوازم و اشیا مکشوفه از معدن در موزه ملی ایران نگهداری می شود. کشف مردان نمکی اتفاق بزرگی در تاریخ بود و هم اکنون مردان نمکی در موزه زنجان نگهداری می شوند که یکی از هیجان انگیزترین جاهای دیدنی زنجان می باشد. متاسفانه کاوش های باستان در معدن چهرآباد پس از سال 1373 متوقف شد و در پی بهره برداری نمک، بخش هایی از تونل های تخریب شده و از بین رفت. در سال 1383 کشف تصادفی بقایای انسان دیگری در معدن توسط معدن کاران شرکت نصر زنجان، موجب شد تا معدن نمک دوباره در کانون توجه میراث فرهنگی استان قرار گرفته و پژوهش های باستان شناسی در آنجا از سر گرفته شود 

باستان شناسی معدن نمک

باستان شناسی معدن یکی از شاخه های باستان شناسی است که هدف آن مطالعه چگونگی استخراج مواد معدنی و نقش آن در توسعه ی جوامع و اقتصاد تمدن های گذشته است. این رشته شامل مطالعات همه ی معادن قدیمی در دوره های مختلف است. در این میان پژوهش در معادن نمک به لحاظ خاصیت نمک در حفظ و نگهداری شگفت انگیز اشیا قابل توجه و متفاوت از دیگر معادن است. یافته هایی که باستان شناسان با آن مواجه می شوند. معمولا از جنس مواد غیر ارگانیک است در حالی که اشیای از جنس مواد آلی، فقط در مناطق خاصی همچون زمین های یخ بسته، مرداب های باستانی، بیابان های خشک و کوهستان های بلند حفظ می شوند. در ایران تعداد اندکی از محوطه های باستانی همچون شهر سوخته در سیستان و بلوچستان دارای چنین شرایطی هستند. معادن نمک نیز از جمله مکان هایی است که به دلیل محدود بودن میکرواُرگانیسم های تخریب گر، اشیای از جنس مواد آلی در آن به خوبی حفظ شده و باقی می مانند. در واقع ویژگی حفظ کنندگی نمک دلیل سالم باقی ماندن بسیاری از اشیا از جمله اشیا تهیه شده از مواد آلی است. تاکنون معادن بسیاری در نقاط مختلف دنیا مورد کاوش و پژوهش باستان شناسی قرار گرفته اند. اما در این میان مطالعه در معادن تاریخی نمک محدود و اندک است. از جمله معادن باستانی شناسایی شده در دنیا می توان به معدن دوزداغی در نخجوان، معادن هالشتات و هالین در اتریش، معدن ویلیشکا در لهستان، معدن نمک افغانستان و چند معدن در آفریقا اشاره کرد. برخی از این معادن همچون هالشتات به دلیل پژوهش های طولانی مدت و مستمر، کاملا شناخته شده هستند و کتاب ها و مقالات زیادی در خصوص استخراج نمک در این معدن و یافته های جالب توجه آن منتشر شده است.

ویژگی های معدن نمک چهرآباد زنجان

اما ویژگی های جالب توجه معدن نمک چهرآباد زنجان که آن را از دیگر معادن نمک متمایز می نماید، کشف بقایای انسانی موسوم به مردان نمکی است. بین سده های 16 تا 18 میلادی چندین بقایای انسانی از معادن اتریش یافت شد. اما همه ی آن ها از بین رفته است و امروزه قابل مطالعه نیستند. مدفون شدن معدن کاران در معدن چهرآباد به دلیل ریزش در چند دوره ی تاریخی و تبدیل آن ها به مومیایی های طبیعی بوده است. کاوش باستان شناسی در سال 1383 در معدن چهرآباد، ابتدا با عملیات نجات بخشی آغاز شد که به دنبال کشف تصادفی بقایای انسانی 2 و 3 انجام گرفت. اما به دست آمدن اطلاعات ارزشمند از معدن کاوی دوران باستان و همچنین یافته های جالب توجه، موجب شد تا این کاوش با هدف کسب آگاهی بیشتر از تکنیک ها و روش های استخراج نمک و مطالعه ی جنبه های اجتماعی و اقتصادی زندگی معدن کاران ادامه یابد. بنابراین با اتمام کاوش نجات بخشی سال 1383 که دستاوردهای جالب توجهی همچون کشف مومیایی شماره 4 را به همراه داشت. کاوش هدفمند در معدن در سال 1384 نیز ادامه پیدا کرد. در این سال نیز بخش های دیگری از تونل های تاریخی تخریب شده ی معدن کاوش شد.
در حفریات سال 1384 نیز علاوه بر کشف شمار زیادی از یافته های مربوط به معدن کاوی، بقایای اسکلت انسان دیگری شماره 5 کشف شد که قسمت هایی از بافت نرم بدن آن باقی مانده بود. مجموعه مکشوفه در کاوش سال های 1383 و 1384 به موزه باستان شناسی زنجان منتقل شد هم زمان پژوهش های مربوط به یافته ها آغاز شد. به دلیل ارزش و اهمیت معدن نمک در روشن ساختن زاوایای ناشناخته و تاریک زندگی مردمان گذشته، کاوش های باستان شناسی معدن نمک پس از 4 سال وقفه در سال 1389 مجددا از سرگرفته شد و در سال 1390 ادامه یافت. ویژگی پژوهش های جدید در معدن همکاری اداره کل میراث فرهنگی استان با برخی دانشگاه ها و موسسات ایرانی و غیرایرانی بود. کاوش دو فصل اخیر در واقع انجام پژوهش همه جانبه و کلی نگر بر چگونگی استخراج نمک و مباحث مرتبط آن بود. در این راستا پژوهشگرانی از دانشگاه و موزه معدن بوخوم کشور آلمان بر اساس تفاهم نامه ی منعقده کاوش های مشترک با پژوهشگران ایرانی را در معدن آغاز کردند. باتوجه به گستردگی موضوعات پژوهشی معدن نمک برای مطالعات علمی در زمینه های گوناگون از پژوهشگران دانشگاه های مختلف دعوت به عمل آمد و انجام این مطالعات به پژوهشگران سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری، دانشگاه های زنجان و علوم پزشکی تهران و چند دانشگاه و موسسه اروپایی سپرده شد.

کاوش های باستان شناسی و کشف مردان نمکی زنجان

کاوش های باستان شناسی انجام یافته تاکنون، حاکی از آن است که در دوره هخامنشی استخراج نمک با حفر تونل ها و تالارهای بسیار بزرگ، بدون استفاده از ستون های چوبی پشتیبان انجام می یافت و از کلنگ، چکش و احتمالا قلم های فلزی برای کندن صخره های نمک، خرد کردن آن ها و انتقال نمک های خردشده به داخل کیسه های چرمی و احتمالا کیسه های پارچه ای استفاده می شد. از طناب های بافته شده از الیاف گیاهی و جانوری نیز در بالا کشیدن کیسه های نمک از چاه ها و تونل های عمودی استفاده می کردند. برای روشن نمودن تونل های تاریک و عمیق نیز از سوزاندن روغن در پیه سوزهای سفالی بهره می گرفتند. بین 2420 تا 2380 سال قبل، ریزش های فاجعه بار تونل های معدن موجب کشته شدن معدن کاران هخامنشی و توقف بهره برداری نمک تا اوایل دوره ساسانی شده است. از ریزش معدن نمک در دوره هخامنشی تا بازگشایی دوباره ی تونل ها در اوایل دوره ساسانی، آگاهی ما بسیار اندک است. فعالیت معدن کاران ساسانی از حدود سده ی سوم میلادی آغاز شده و تا سده ی 6 میلادی ادامه می یابد. لایه های پی در پی و ضخیم واریزهای معدنی، نشانگر فعالیت طولانی مدت معدن کاوی در چهرآباد است. احتمالا در سده ی 6 میلادی حادثه ی دیگری در معدن رخ داده که در نتیجه ی آن معدن کاران ساسانی در میان آوار تونل های تخریب شده مدفون شده اند. انسان نمکی شماره 2 و جمجمه ی شماره 6 مربوط به حدود سده 6 میلادی، معدن کاران کشته شده ی دوره ی ساسانی هستند. البته به دلیل تخریب قسمت های فوقانی معدن با بولدوزر آگاهی ما از لایه های دوره متاخر ساسانی تا دوره قاجار فعالیت های معدن کاوی در معدن نمک متوقف می شود. از این دوره دوباره قسمت هایی از معدن بازگشایی شده و تا حدود 50 سال پیش به صورت دستی استخراج نمک ادامه داشته است. مخلوط بودن آثار باقی مانده از دوره قاجار با آثار و مواد دوره ساسانی نشانگر آن است که معدن کاران قاجاری و پهلوی در داخل تونل های تخریب نشده ی ساسانی فعالیت داشته اند. باوجود لایه نگاری نسبتا دقیق انجام یافته طی دو فصل اخیر هنوز سوالات و ابهامات زیادی در خصوص استخراج نمک در دوره های هخامنشی و ساسانی باقی مانده است. شروع بهره برداری در معدن، فعالیت های معدنی در دوره اشکانی، فعالیت های معدن کاوی در اوایل ساسانی و چگونگی کشته شدن مرد نمکی شماره 1 از جمله پرسش هایی است که شاید در پژوهش های آینده پاسخی برای آن ها یافته شود.

سال یابی مردان نمکی زنجان

از آنجایی که تاکنون کاوش باستان شناسی در لایه های عمیق تر معدن انجام نیافته، بنابراین شروع فعالیت های معدنی در معدن چهرآباد هنوز نامشخص است. براساس آزمایش سالیابی کربن 14 از تعداد زیادی از یافته های معدن چهرآباد که تاکنون در دو آزمایشگاه معتبر جهان یعنی آزمایشگاه های دانشگاه آکسفورد انگلستان و دانشگاه زوریخ سوئیس انجام یافته، کهن ترین شواهد از فعالیت های معدنی احتمالا به عصر آهن 3 (حدود 2700 تا 2500 سال قبل) باز می گردد. بسیاری از نمونه های سالیابی شده مربوط به دوره هخامنشی هستند که محدوده ی زمانی 2500 تا 2300 سال قبل را در برمی گیرند. علاوه بر دوره هخامنشی برخی از یافته های سالیابی شده ی مربوط به دوره ی ساسانی با تاریخ 1700 تا 1500 سال قبل هستند. در این میان مرد نمکی شماره 1 مربوط به 1700 سال پیش یعنی اوایل دوره ساسانی است. پیشینه ی مردی نمکی شماره 2 و بقایای اسکلت شماره 6 مربوط به اواخر دوره ساسانی است و پیشینه ی مردان نمکی شماره های 3 و 4 و 5 دوره هخامنشی با قدمت حدود 2350 سال است و کشف مردان نمکی اتفاقی بزرگ در تاریخ بشریت بود که هم اکنون در موزه مردان نمکی زنجان نگهداری می شوند و از جذاب ترین جاهای دیدنی زنجان به شمار می آیند.

یافته هایی از مردان نمکی زنجان

براساس کاوش های باستان شناسی انجام یافته و همچنین کشفیات تصادفی معدن کاران شرکت نصر زنجان، تاکنون بقایای اجساد 6 انسان و نیز تکه های پراکنده ای از استخوان ها و بافت انسانی از معدن نمک کشف شده است که در موزه مردان نمکی زنجان نگهداری می شود و از زیباترین جاهای دیدنی زنجان می باشد. علت سالم باقی ماندن اجساد انسانی در معدن نمک، قرار گرفتن آن ها در محیط پر از نمک و مومیایی شدن شان بدون دخالت انسان و به صورت طبیعی است؛ نام گذاری بقایای انسانی به مردان نمکی به همین دلیل است. حفظ و بقای اجساد انسانی و مشاهده ی آن ها همواره موضوع جذاب و هیجان انگیز برای بسیاری از انسان ها بوده است. با وجود آن که فرآیند تجزیه و متلاشی شدن جسد انسان پس از مرگ یک امر کاملا طبیعی است، اما در طول تاریخ برخی از اجساد انسانی به دلایلی خارج از روال طبیعی قرار گرفته و سالم باقی مانده اند. مومیایی کردن آگاهانه با استفاده از روش های سنتی و مدرن مومیایی سازی که اغلب با اساطیر، سنت ها، عقاید، مذاهب و حتی ملاحظات سیاسی مرتبط بوده، یکی از دلایل حفظ اجساد است. اجساد فراعنه و بزرگان مصر که به صورت آگاهانه و تعمدی مومیایی شده اند، به خوبی حفظ شده و سالم باقی مانده اند. از دیگر دلایل حفظ و سالم باقی ماندن اجساد انسانی قرارگیری آن ها پس از مرگ در مناطق خاص و مومیایی شدن به صورت طبیعی است. زمین های یخ زده ی نواحی قطبی، مناطق سرد کوهستان های بلند، مناطق باتلاقی مرطوب، صحراهای خشک و گرم، نقاط عمیق و تاریک زمین مثل غارها و معادن نمک از جمله محیط هایی هستند که در آن اجساد به صورت طبیعی حفظ می شود. اتزی یا مردیخی، مومیایی های باتلاقی شمال اروپا، مومیایی های مناطق سرد و خشک آمریکای جنوبی از جمله اجساد انسانی سالم مانده به صورت طبیعی و بدون دخالت انسان هستند.