رازهایی که در پس گنبد مسجد شیخ لطف الله مخفی مانده اند

برای کشف راز گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان پای صحبت های رحمت الله رضایت، مجری پروژه مرمت گنبد شیخ لطف الله می نشینیم و از اوضاع این بنا جویا می شویم.

جریان از چه قرار است؟

با دیدنم دست از کار می کشد و به سویم می آید. می گویم خبرنگار هستم و به کناری می رویم. بدون اینکه چیزی بپرسم می گوید: «گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان بهترین کار روش شده، حواست هست؟ بهترین کار روی گنبد شده. یه عده از روی کمبود یه چیزی می گن. ما میگیم باباجون شما اگه خودتونم یه هفته نرید حموم کثیف می شید دیگه، غیر از اینه؟ میری حموم یه دنیای دیگه می شی برمی گردی. اگه لباستو بشوری همینطوره، به خدا اگه غیر این باشه. ما یه فرچه کشیدیم و اینو شستیمش ببین چیکار با ما دارن می کنن! هر کسی یه چیزی میگه!» سکوت کرده ام و ادامه می دهد: «اینا که اعتراض دارن، اینا که انتقاد می کنن مثل شما که خبرنگارید، ببریدشون توی مسجد جمعه، دو سه سال جلوتر از ما اونجا را تعمیرکاری کردند. جلوی صفه استاد، جلوی صفه شاگرد، جلو صفه صاحب، مناره ها رو ببینن. این آقایی که می خواسته روی گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان کار کنه سر اون گنبدو کج کرده. اینا رو کسی نمی فهمه! مناره ها رو کسی ندیده. تموم کاشی های دور مسجد جمعه را ریخت پایین و جاش کاشی موسوی زاده گذاشت. اینارو نمی فهمید؟! فقط کار منو می فهمید؟! ما این آجرا رو شماره کردیم، ابعادشو زدیم، از بالا آوردیم پایین، چیدیمش روی قالب، گچ فرسوده و آشغالشو تراشیدیم، یه فرچه کشیدیم بهش، بردیم بالا. یعنی به تمام اولیا و انبیا، به عیسی مسیح و به همه ادیان خدا قسم، غیر از اینکه بگی این آجر یک میلیمتر از جاش تجاوز کرده، نکرده.» می پرسم: بعد از اینکه بردید بالا، روی کاشی ها و آجرها را کف مال کردید؟ رضایت پاسخ می دهد: «آره دیگه. گچ، فرسوده و آشغال بود. قنبری می ریخت تو گونی و می بردیم بیرون. اون گچ که به درد نمی خورد. تا حالا پاتو رو برف گذاشتی که فرو بری؟» می گویم: بله، ادامه می دهد: «این کاشی رو بذاری رو گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان و پا بذاری فرو می ره، چون گچ فرسوده شده و پوسیده. ما اول میاریم پایین، می شوریم، قالب گنبدو داریم پایین، می چینیم روش، بعد گچ فرسوده ها را میریم میاریم پایین، به جای اینکه دوباره گچ و آشغال بریزیم پکفته می کنیم، سازو می زنیم، چند نوع کار داره بکنیم، این ها را درستش می کنیم بعد پارچه را می ذاریم سرجاش و دوغاب می ریزیم پشتش. کاشی معرق، تیکه تیکه است، این لای بنداش یه مشتش لبه هاش پریده، آجر نو که نیست، همونیه که آوردیم، لای بنداش خالیه، ما گذاشتیم سر جاش و یه دوغاب کشیدیم روش، صیقلش کردیم و اومدیم پایین.» و بعد، بخشی از ساختمان عالی قاپو که آجرهایش پوسیده را نشانم می دهد و می گوید: «اینجا رو می بینی؟ این آجر، خودشو می خوره، سرخه، همینجور می ریزه. این ها همینطور خاک میشه، هیچی روش بند نمیشه. ما می خواستیم بندشو بکشیم، بندکشیدن این، چون مثل خوره خودشو می ریزه بهش نمی چسبه، برا همین ما یه تیکه آب می ریختیم و گچ رو کف مال می کردیم و با این دستمون می کشیدیم روش که خورد اینجا بره. حالا یه تیکه لعاب گچی روش سره، مونده. اطلاعاتش اینه. این پوسته ها این سرخی ها دوباره می ریزه، حالا اون الحمدالله خوب شد و خلاص. برا اینکه بارون نره داخل گنبد ما همچین صیقلش کردیم که آب نمی ریزه داخل. حالا به تمام این متخصصین برو بگو اوس رحمت رضایت گفت محال ممکنه ذره ای آب به داخل گنبد فرو بره. حرف من تمام.» سؤال می کنم: بعد از کف مال کردن، سطح را تمیز کردید؟ پاسخ می دهد: «اگه نکنیم اصلا کاشی ها پیدا نیس! کوره می بنده.» می پرسم: با چه چیزی کاشی ها را پاک کردید؟ می گوید: «با لیسه، با کاردک، با گونی. یه چیزایی ما داریم پلاستیکیه، ابره، یه سانت کلفتیشه، ندارم اینجا نشونت بدم، وقتی ما دوغاب می کشیم اصلا نمی ذاره دوغاب روش وایسه. این دوغاب که ما می سازیم شل می سازیم، حالا ندارم اینجا که بخوام نشونت بدم، یه نوع اَبره یکی برامون آورده یه سانت کلفتیشه، مثل لیسه مانندش می کنیم و این دوغابو می ریزیم و همچین می کشیم روی سطح این. سفته هیچکسی اینو نداره، کارو قشنگ پاک و صیقلیش می کنه و یه گونی ام می مالیم روش.» می پرسم: بعد که پاک کردید، روی گنبد روغن بزرک زدید؟ پاسخ می دهد: «اینا دیگه افسانه س، من کاریش کردم که آب توش نره، به کسی هم نمی گم، والسلام نامه تموم. حواست جمعه؟ میخوام وقت کسی رو نگیرم، اعصاب کسی ام خورد نکنم. ببین، یه فن منه، یاد هرکسی بده نیستم. این با ما دعوا میکنه اون دعوا میکنه اون شکایت میکنه که چه کار کرد، من نمی کنم. این کاری که من کردم جَد و نیاکانمم زیر سردر مدرسه چهار باغ کردن. اونجا یه پل هست دیدی؟ این مادی که می بینی از زیر اینجا میاد بیرون، یه خورده ترک جاش نخورده، اجدادم این موادو زیر اینجا زدن که آب فرو نره. به کسی یاد نمیدم، به بچه هامم یاد نمی دم، هرکسی باید زحمت خودشو بکشه، مگه بابام یادِ من داد؟ به هیچکس نمی گم.» یک خاطره هم تعریف می کند: «من زیاد سینما می رفتم، یه فیلم ناصر ملک مطیعی بازی کرده بود به اسم پهلوون مفرد، داشی و پهلوونی بود. نوچه شم رضا بیک ایمانوردی بود. این بیک خیلی جاهلی و قشنگ بازی می کرد. من دو سه بار این فیلمو رفتم دیدم. اینا کاشون بودن و کشتی می گرفتن. یه عده از یزد اومدن کاشون کشتی بگیرن. این پهلوون مفرد تا داشت نوچه شو تمرین می داد، نوچه اش بی حیایی کرد و کمر پهلوونو کشید شکست کمرشو. این افتاد رو زمین، بردند گچ گرفتند. روز کشتی پهلون مفرد نمی رفت میدون، گفتن نوچه ات میره. گفت من نمیام این خیلی بیخوده من نمیام. تمام بزرگان شهر کاشون جمع شدن رفتن در خونه پهلوون مفرد گفتن بیا بالا سر میدون بشین. بردنش با هزار مکافات، با گچ گرفتگی بالا سر میدون. میدونم خیلی قشنگ بود. وقتی کشتی شروع شد، پهلوون یزد، رضا بیک ایمانوردیو برد حلق آویز کرد پشتشو بخوابونه که پهلوون مفرد به خاطر شهر و محله و آبروش فریاد کشید شاخشو بکش. بیک اینکارو کرد و پهلوونِ یزد خورد زمین. بعد رضا بیک ایمانوردی سینه خیز رفت بالای گود و پای پهلوون مفردو بوسید و گفت: چرا اینکارو زودتر یادم ندادی؟پهلوون مفرد گفت واسه اینکه حالا خودم کشتی رو برنده بشم.» مجری پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان بعد از تعریف کردن داستان پهلوان مفرد، با صدای بلند خندید و دوباره صدای مهیب هیلتی در فضا پیچید... تشکر و خداحافظی کردم و به میدان نقش جهان بازگشتم.

لطفاً دیگه با بابا حرف نزنید

-اندکی بعد تلفنم زنگ می خورد... مهدی رضایت است و می گوید:

«- سلام، با بابا مصاحبه کردین؟

- سلام آقای رضایت، بله صحبت کردیم.

- لطفاً دیگه با بابا حرف نزنید.

- چرا؟

- بابا حالش خوب نیست، به خدا اذیت میشه. بابا یه عمر کار کرده، اصلاً پشت میز ننشسته.

- میدونم آقای رضایت، خدا سایه شونو بالای سرتون حفظ کنه.

- بابام ازین صحبتا ناراحت میشه.

- اما صحبت من و استاد خیلی خوب بود، اصلاً ناراحتی به وجود نیومد.

- غرهاشو سر من میزنه، لطفاً دیگه با بابا حرف نزنید، هرچی دوست دارید بنویسید، دستتون درد نکنه، خدافظ

- باشه چشم، من دیگه مزاحم پدر نمی شم، خداحافظ شما»

به گنبد نگاهی می اندازم و به آسمانی که گنبد را در آن نقاشی کرده اند. چه زیبایی ای در! نفسی تازه می کنم. در همان زمان دخترانی با فرم مدرسه درست در مقابل مسجد جامع عباسی می ایستند و مسجد شیخ لطف الله در شرق، عالی قاپو در غرب و سردر قیصریه نیز سویی دیگرشان جلوه نمایی می کنند. دانش آموزان سال نهم دبیرستان شیخ کلینی ناحیه سه اصفهان هستند و لحظه ای بعد صدای موزیک بلند می شود. دختران سرزمینم در میدانی که شهره آفاق است از وطن می خوانند:

«سرفراز باشی میهن من/ ای فدایت جان و تن من/ پر بهارتر از هر گوهر / خاک پاک تو وطن من و ...»

دوباره به مسجد شیخ لطف الله اصفهان نگاه می کنم. داربست های ترک سه و چهار آماده هستند اما هنوز داربستی بر ترک های مرمت شده، نصب نشد. آرام آرام میدان نقش جهان را ترک می کنم و اکنون، اگرچه برای معمای گنبد شیخ لطف الله پاسخ های متقنی دارم، اما خوشحال نیستم. خسته و پر از خالیم! بعد از دیدن و چندین بار شنیدن و نوشتن درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله و نوع پوشش احتمالی به کار رفته بر سطح دو ترک مرمت شده آن که بارها و بارها بر روی خروجی خبرگزاری ایسنا منتشر شد و حال و روز گنبد را تا حد بسیار عیان کرد، حالم حال غریبی است و خدایم شاهد است که تلاشم برای گنبد، تلاش برای شکستن غرور و آبروی کسی نبوده و باز هم خدا را گواه می گیرم که نه جویای نامم و نه از نام افتادن هراسی دارم؛ اگرچه بی نامم، جز نشانه ای در شناسنامه که به آن می خوانندم، همین و بس.

کشف پوشش به کار رفته بر روی گنبد با مرور یک فیلم

شب از نیمه گذشته و هنوز همه چیز در ذهنم مرور می شود. حالا هم حال گنبد شیخ لطف الله را می فهمم و هم حال استاد رحمت الله رضایت را. تمام گزارش هایی که تاکنون درباره مرمت گنبد شیخ لطف الله منتشر شده را مرور می کنم و پیغامی از یک مخاطب در زیر آخرین پستم دریافت می کنم که نوشت: «استفاده از روغن بزرک را خود پیمانکار در یکی از فیلم ها بوضوح اعلام کرده است.» از او می خواهم لینک را برایم بفرستد. فیلم، توسط نفیسه حاجاتی دبیر سرویس گردشگری روزنامه اصفهان زیبا در بازدید رسانه ای این روزنامه در اوایل آذرماه سال جاری از گنبد شیخ لطف الله تهیه شده و در آن استاد رحمت الله رضایت، محمدرضا رضایت، فریبا خطابخش مدیر پایگاه جهانی نقش جهان و همچنین علی محمد فصیحی، مشاور رسانه ای اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان حضور دارند. در این فیلم است که استفاده از روغن بزرک در این مرمت، را درست در دقیقه چهارم آن از زبان رحمت الله رضایت می شنوم. قول داده ام که دیگر با رحمت الله رضایت صحبت نکنم؛ البته دیگر به گفتگو درباره گنبد شیخ لطف الله نیازی ندارم، ولی دلگیرم. باید نامه ای بنویسم؛ زیاد بودند نامه هایی که خواندم، نامه های شاملو، نادر ابراهیمی، نامه های سارتر، ساعدی، نامه های ملک الشعرا، نامه های محمود اعتمادزاده به پسرش، اما سطری از آن ها را به یاد ندارم جز دو نامه را که هر دو حداقل به بیش از بیست سال قبل باز می گردند. سال ها قبل نامه یک دانش آموز ایرانی مقام چهارم یکی از مسابقات بین المللی را بدست آورد؛ نامه از یک کودک ایرانی همدرد به کودکی بوسنیایی نوشته شده بود با این کلام آغازین: «سلام. نوشته بودی که در کشورت جنگ برپاست، نامه ات رنگ خون داشت و بوی باروت. می دانم چگونه ای، من نیز و ...» نامه ای دیگر که توجهم را جلب کرد، نامه برادرزاده علی حاتمی بود به عمویش: «همیشه برای کودکان ناآرام و بازیگوش قصه می گویند، قصه می گویند تا این برقرار طفلان گریزپای را به خواب برند. عموجان قصه ات را ناتمام گذاشتی که بگویی زندگی خود حقیقت بی پایانی است و ...» من اما هیچ وقت نامه ننوشتم! دلیلش را نمی دانم، اما بر این خوب آگاهم که حتی آن زمان که رسم بر نامه نگاری بود و نه پیامک و ایمیل، برای نوشتن نامه دست به قلم نشدم اگرچه نوشتن برایم غریب نبود! تنها چیزی که در خاطر دارم نقاشی هایی بود که یکی پس از دیگری برای برنامه کودک و نوجوان می فرستادم و هیچوقت نقاشی هایم در آن برنامه دیده نشدند... اما در رویاهای کودکانه دل بسته بودم به صندوق پستی زرد رنگ سر کوچه مان و هربار این صندوق پر می شد از نقاشی های من و خواهران جانم! عاشق آن لحظه ای بودم که آقای پستچی را در کنار صندوق می دیدم و می پرسیدم که برای خانه پلاک شماره 54 نامه ای از جواب نقاشی هایم دارد یا نه! اما نداشت هیچ وقت... و نقاشی های من نامه های بدون بازگشت دوران کودکی ام بودند!

چشم بر هم زدیم و گذشت...

حالا اما در این التهاب حاکم بر فضای کشورم، شهرم و میراثی که از آنِ جان و جهانِ مردم است، در این وانفسای میان گفتن و نگفتن و نوشتن و ننوشتن از گنبد شیخ لطف الله، هراسی نه از برای گفتن از حقیقت مرمت گنبد دارم و نه از برای نوشتن، نه هراس از برای تنویر. نه از برای نامور شدن می هراسم و نه حتی بینام شدن که خود بی نامم. هراسم نه از برای فخر به داشته ها و نداشته هایم است و نه از برای شمردن دلارهایی که از غوغای میان صرافی ها نصیبم فقط تماشای صعودش است و بس. سودایم نه جفا کردن و بالا رفتن بر دیوار شکسته آبرو و غرور آدمی است و نه آرزوی مال و جاه دارم که اگر چنین بود دلخوش به اندک مزد رنج های این شغل خطیر نمی شدم، اندک مزدی که پول خرد درون جیب های بسیاری است و در ذهن ها حتی نخواهد گنجید و البته راضیم به رضای خدا اما... باید نامه ای بنویسم و می نویسم.

«استاد رحمت الله رضایت عزیز

سلام

خدا قوت. زیاد نوشتیم، از گنبد مسجد شیخ لطف الله، گنبدی که در ساز و کارش گویی آسمان را نقاشی کرده اند. چه شگفت است این گنبد شگرف... شما اما هیچ نگفتی و دیگران به زعم ما بر خطای موجود پرده ها پوشیدند. هرچه برای صحبت با شما تلاش کردیم، نشد. چندین بار پرسیدم، گفتند قصدی برای گفتن از گنبد نداری و گویا از ما دلگیر بودی و شاید هم چونان بزرگان هم ترازت از گفتن هراسی نداشتی و باید سکوت می کردی. بگذریم...غنیمت فرصتی شد و با شما سخن گفتم. اگرچه حال گنبد را تا حد زیادی عیان کردی. هم از علت عدم نفوذ باران و برف سخن گفتی و هم فرچه کشیدن و کف مال کردن و کاردک و لیسه و گونی و یگانه ابری که تنها در دستان توست، اما پدر جان، پوشش گنبد چیزی نبود که برای ما افسانه باقی بماند و افسانه هم نماند. امشب با مرور گفته های شما در تنها مصاحبه گذشته ات دانستم که خود نیز پیشتر، وجود روغن بزرک بر روی ترک مرمت شده را اعلام کرده بودی و اکنون می دانم آن ها که بارها و بارها وجود این پوشش را پنهان کرده و با قسم به خدایشان آن را انکار می کردند نیز از وجودش خبر داشته اند، چرا که خوب می دانم بوی روغنی که بزرک است حس می شود و افسانه نیست! چرا پنهان کاری؟! اکنون، هم حال گنبد شیخ را می فهمم و هم حال تو را بگذریم... به قلم سوگند و به جان گنبد شیخ قسم کار ما اما پرده پوشی نیست. حکایت، چیز دیگریست. حکایت پیدا و پنهان روزگار است. پنهانی که روزی پیدا می شود و پیدا شد و ما نیز به آن باور داشتیم...»

منبع: ایسنا