معماری گنبد علویان، یادگاری به جا مانده از سلجوقیان

شهر همدان، یکی از شهرهای تاریخی ایران است که گردشگران و مسافران بسیاری را با وجود جاذبه های بسیاری که دارد، به خود جذب می کند. یکی از این جاذبه های تاریخی، گنبد علویان همدان است. این بنای باارزش تاریخی از نظر معماری از اهمیت بسیاری برخوردار است. در ادامه به معرفی بیشتر معماری گنبد علویان و همچنین پلان گنبد علویان همدان می پردازیم، پس با ما همراه باشید.

معرفی

در نزدیکی امامزاده عبدالله همدان و در چهار باغ علویان، بنای ارزشمندی به نام گنبد علویان قرار دارد. در اطراف معماری گنبد علویان خیابان های اکباتان و باباطاهر قرار دارد. این بنای با ارزش دارای معماری اسلامی بوده و از ارزش بسیار بالایی برخوردار است و به همین خاطر در سال 1310، در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. تا چندین سال قبل این گنبد با توجه به مکانی که در آن قرار گرفته، کمتر شناخته شده بود. در واقع این بنا در فضای یک دبستان قرار گرفته که در چند سال اخیر تغییراتی در اطراف آن داده شد و در فضای بهتری قرار گرفت و بستری برای آشنایی بیشتر با پلان گنبد علویان همدان فراهم شد. در بین مردم بومی همدانی، گنبد علویان به گنبد سبز نیز مشهور است و این نام از کنایه خاقانی در شعرش می آید:

دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش/ به حق گنبد سبز سیه پوش

گذشته و علت نامگذاری

گنبد علویان همدان با توجه بررسی ها و تحقیقات انجام شده، در قرن 6 هجری قمری و در دوران سلجوقیان ساخته شده و به همین دلیل آن را بنای سلجوقی یا مغولی می نامند. در واقع این بنا در ابتدا مسجدی بوده که به وسیله خاندان علویان ساخته می شود. در سال های بعد، در زیرزمین گنبد علویان، سردابی ساخته می شود که در واقع آرامگاه خاندان علویان بود. این بنا در ابتدا دارای گنبد بوده و از طرف دیگر مردم به امام علی و همچنین آن دو فردی که از خاندان علویان بودند و در سرداب این بنا به خاک سپرده شدند، علاقه بسیاری داشتند و به خاطر این دو موضع، نام این بنا گنبد علویان شد.

معماری و تزئینات بنا

پلان گنبد علویان همدان 4 ضلعی با ابعاد 12.5 متر در 12.8 متر و با ارتفاع 11.5 متر است. در گوشه های این ساختمان، جرزهایی مانند ستون با ارتفاعی کمتر از خود بنا یعنب 5.9 متر ساخته شد. این ستون ها هر کدام دارای 2 متر ضخامت هستند. اگر مقطع این ستون ها را نگاه کنید به دلیل طاق نماهای فرور فته ای که در آن ها اجرا شده، شبیه به ستاره های 8 پر هستند. این طاق نماها دارای 8 متر ارتفاع و فرو رفتگی نیم متر و عرض 1 متر هستند. در قسمت شمالی ساختمان ورودی این بنا را می بینیم که دارای ارتفاع 3.4 متر و عرض 1.6 متر و به شکل طاق جناغی است. این ورودی در قاب مستطیلی به ابعاد 3.9 متر در 5.6 متر قرار گرفته و هم وروی و هم قاب مستطیلی در طاق نمای بسیار بزرگ جناغی با ارتفاع 10 متر و عرض 5.5 متر واقع شده اند. در این قسمت تزئینات بسیاری را با گچبری های ظریفی می بینیم که این گچبری های لانه زنبوری در خود نقوش برجسته ای از گل و بوته های در هم پیچیده را نشان می دهد. در حاشیه قاب مستطیلی، آیاتی از قرآن به صورت برجسته گچبری شده اند. این ورودی در سطح بالاتری قرار گرفته و از سطح زمین تا آن 7 پله وجود دارد که معادل با 1.2 متر می شود. بین ستون هایی که در گوشه ها قرار گرفته و طاق نما دو مستطیل و دو سطح نیم دایره ای می بینیم که از نظر ابعاد سطح مستطیل ها، ارتفاعی برابر با 11.5 متر و عرض 0.8 متر دارند. بر روی این 4 سطح نیز گچبری های ظریف و زیبا وجود دارند. در قسمت های شرقی و غربی بنا نیز طاق نماهایی با عرض 4 متر و ارتفاع 8.5 متر وجود دارند که در این طاق نماها نیز از تزئینات مخصوص این بنا استفاده شده است. بالای این طاق نماها و همچنین بالای ستون ها کتیبه هایی وجود دارد که بر روی آن ها آیاتی از قرآن به شکل برجسته نوشته شده است. همانطور که گفته شد در ابتدا این بنا دارای گنبد بوده که بعد از چند سال این گنبد خراب می شود و امروزه اثری از آن در بخش معماری گنبد علویان وجود ندارد و دیوار این بنا تا جایی که گنبد شروع می شده، باقی مانده است. در این بنا از تزئینات بسیار زیبا و ظریفی استفاده شده و می توان آن را در زمینه معماری اسلامی و همچنین گچبری این دوران، جز بهترین ها و شاهکار بسیار بزرگی دانست. گنبد علویان و گنبد سرخ واقع در شهر مراغه از نظر نما و شکل بیرونی شباهت بسیاری به یکدیگر دارند و از نظر معماری داخلی بنا، گنبد علویان بسیار شبیه به گنبد حیدریه قزوین است. در قسمت داخلی این بنا نیز از تزئینات به خصوص این بنا استفاده شده و گچبری های جدید و نوآورانه ای را می توان در قسمت محراب معماری گنبد علویان مشاهده کرد. در این ساختمان راه پله های بسیار باریکی وجود دارد که از آن ها برای بالا رفتن و رفتن به سقف می توان استفاده کرد. راه پله دیگری در قسمت محراب قرار دارد که به سمت زیرزمین و سرداب جایی که دو نفر از خاندان علویان دفن شده اند، می رسد. در قسمت سرداب، دو مقبره به شکل مکعب مستطیل می بینیم که از آجرهای فیروزه ای لعاب دار برای نمای آن ها استفاده شده است. در این سرداب که فضای بسیار کوچکی دارد، 6 حجره می بینیم که هر کدام طاق نمای جناغی دارد. اگر به همدان سفر کردید و از این بنای تاریخی و باارزش دیدن کردید، تجربیات خود را با ما در میان بگذارید.