باغ فردوس تهران، تکه ای از تاریخ در میان پایتخت

در زمان حکومت طولانی مدت پادشاهان قاجار و با پایتخت شدن شهر تهران، بناهای بسیاری در این شهر کوهپایه ای ساخته شد که هر کدام به دلیل معماری و هنر معماران زمان خود زیبایی خاصی دارند. شاید امروز و در میان کلانشهر تهران، نهادن نام ییلاق به یک بنا کمی عجیب به نظر برسد اما نباید فراموش کرد که روزگاری تهران، ییلاقی خوش آب و هوا بوده است. باغ فردوس تهران یکی از این بناهای به جا مانده از دوران قجری است که در حوالی میدان تجریش قرار دارد و در حال حاضر تبدیل به موزه سینما در تهران شده است. شاید بیشتر از نوع معماری و زیبایی های بنای باغ و عمارت ییلاقی فردوس، تاریخچه باغ فردوس تهران اهمیت بیشتری داشته باشد، بنایی که بین بزرگان قجری دست به دست چرخیده و از یکی به دیگری یا به ارث رسیده و یا هدیه داده شده و گاهی هم جای طلبی بخشیده شده است. با ما در تاریخچه باغ فردوس تهران همراه باشید تا درباره آن اطلاعات بیشتری کسب کنیم.

باغ و عمارت ییلاقی فردوس کجا است؟

اگر در تهران راه خود را از خیابان ولیعصر به سمت میدان تجریش انتخاب کنید، نرسیده به میدان تجریش تهران، در جایی که درختان چنار کهنسال این منطقه خیابان را سایه انداخته است متوجه بخشی می شوید که بسیاری از مردم تهران در حال قدم زدن در آن هستند. با نگاهی به انتهای این باغ فردوس تهران، عمارت ییلاقی فردوس را خواهید دید.

تاریخچه باغ فردوس تهران

برای دانستن تاریخچه باغ فردوس تهران باید کمی حوصله به خرج دهید و میان اسامی بزرگان قاجار کمی همراه ما چرخ بزنید. این بنا که در زمین های محمدیه ساخته شده، به دستور محمد شاه قاجار احداث شد و دارای دو عمارت شمالی و جنوبی گردید. عمارت شمالی آن در حال حاضر وجود ندارد و به کلی از بین رفته است. چیزی که امروزه به نام باغ فردوس تهران می بینیم تنها عمارت جنوبی این بنای تاریخی است. در حقیقت سنگ بنای باغ و عمارت ییلاقی فردوس را حاجی میرزا آقاسی، صدر اعظم محبوب محمد شاه قاجار پایه گذاری نمود و پس از فوت این پادشاه قجری در سال 1264 هجری قمری، ناصرالدین شاه قاجار اقدام به خرید زمین های اطراف این منطقه نمود و آن را گسترش داد. باغ و عمارت ییلاقی فردوس توسط ناصرالدین شاه قاجار به عنوان هدیه ازدواج دخترش، هدیه داده شد به داماد تازه از راه رسیده. این داماد خوش اقبال کسی نبود جز معیر الممالک فرزند نظام الممالک که خود معماری بود، چیره دست. البته سلطان صاحب قران قجری شرطی هم برای اهدای باغ و عمارت ییلاقی فردوس گذاشت و آن این بود که معیر الممالک ساختمان جنوبی را با هنر خود به اتمام برساند و این داماد معمار برای رسیدن به وصال، خیلی سریع و با هنری بی نظیر عمارت جنوبی را ساخت و مراسم عروسی خود و دختر پادشاه را در همین مکان یا موزه سینما در تهران برپا کرد. پس از وفات وی، باغ و عمارت ییلاقی فردوس به پسرش دوست علی خان معیر الممالک رسید و این وارث جدید عاملی شد برای از بین رفتن و رو به خرابی نهادن باغ و عمارت ییلاقی فردوس. دوست علی خان علاقه ای به زندگی زیر سقف نداشت و هر گاه برای تفرج و استراحت به باغ و عمارت ییلاقی فردوس می آمد، زیر چنارهای بلند آن باغ خیمه بر پا می کرد و کنار مظهر قنات به خوشگذرانی مشغول می شد. همین بی اهمیتی دوست علی خان به بنا، عامل فرسودگی و خرابی عمارت این باغ گردید. در اقدام بعدی دوست علی خان شروع به کندن سنگ های مرمر عمارت ییلاقی فردوس کرد و از این سنگ ها در نمای خانه امیریه که امروزه به نام مدرسه نظام می شناسیم، استفاده نمود. شاید سرپا ماندن باغ فردوس را باید مدیون یک تاجر شیرازی به نام حاجی میرزا حسن فرزند حاجی میرزا خلیل باشیم که حجره ای در سرای امیر داشت. او باغ فردوس را از دوستعلی خان خرید و شروع به انجام تعمیرات گسترده کرد. خرید و فروش باغ و عمارت ییلاقی فردوس ادامه یافت و در سال 1308 هجری قمری میرزا حسن تهرانی آن را ابتیاع نمود و در سال 1318 هجری قمری و در زمان سلطنت مظفرالدین شاه، آن را به میرزا اسماعیل خان امین الملک اخوی امین السلطان اتابک فروخت. در این دوران بی توجهی به باغ و عمارت ییلاقی فردوس مجددا آغاز شد و در حوالی سال 1329 هجری قمری باغ و عمارت ییلاقی فردوس رو به ویرانی نهاد. وراث امین الملک که حوصله رسیدگی به عمارت ویران شده را نداشتند، آن را به مبلغ هجده هزار تومان به محمد ولی خان سپهسالار تنکابنی (خلعتبری) فروختند، اما سپهسالار تنکابنی به تجارتخانه طومانیانس بدهی فراوان داشت. پس از شکایت این تجارتخانه، عدلیه باغ و عمارت ییلاقی فردوس را به عنوان بدهی، به طومانیانس واگذار کرد که البته این مالک جدید هم چندان دوام نیاورد. دولت وقت به دلیل بدهی های تجارتخانه طومانیانس، باغ فردوس یا موزه سینما در تهران را از این مالک گرفت و برای پر کردن خزانه شاهی اراضی آن را به مبلغ متری دو تا سه تومان و طی اقساطی پنج ساله به کارمندان وزارت خانه فروخت. همین امر باعث شد بخش زیادی از باغ و اراضی اولیه باغ و عمارت ییلاقی فردوس بین مردم تقسیم شود و تبدیل به ملک و خانه های شخصی گردد. باغ و عمارت ییلاقی فردوسی که هم اکنون وجود دارد، در سال 1316 هجری شمسی توسط وزیر معارف وقت، علی اصغر حکمت خریداری شد و مورد مرمت قرار گرفت و مکانی شد برای دایر شدن دبیرستان شاپور تجریش. در زمان پادشاهی محمدرضا پهلوی این بنا تغییر کاربری داد و اختصاص یافت به دفتر برنامه ریزی جشن های دو هزار و پانصد ساله. بعد از انقلاب اسلامی باغ و عمارت ییلاقی فردوس محل دائمی موزه سینما در تهران شد و در 28 شهریور سال 1381 به طور رسمی توسط رییس جمهور وقت افتتاح گردید.

مشخصات بنای باغ و عمارت ییلاقی فردوس

باغ و عمارت ییلاقی فردوس مساحتی بالغ بر بیست هزار متر مربع دارد با طولی معادل دویست و هشتاد متر. بنای عمارت سه طبقه و نیم است که زیر بنایی در حدود هزار متر را در بر می گیرد. از نکات جالب باغ فردوس تهران شیب تند زمین در این منطقه است به طوری که کف طبقه نخست بنا با بخش جنوبی باغ و سقف آن با بخش شمالی باغ در یک سطح قرار دارد. گچ بری های بی نظیر و ستون های گرد و منقوش از دیگر زیبایی های هنرمندانه به کار رفته در باغ و عمارت ییلاقی فردوس است. از مشهورترین گچ بری ها و مقرنس کاری های باغ و عمارت ییلاقی فردوس، گل و شاخ و برگ درختان انگور بوده که به شکل هنرمندانه ای از ترکیب سبک های رومی، یونانی و ایرانی ساخته شده است. باغ فردوس تهران با شماره ثبت 1876 و در مورخ یازدهم مرداد هزار و سیصد و هفتاد و شش هجری شمسی به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

موزه سینما

تالار آغازگران با تصویربرداری های تاریخ سینمای ایران در کنار تجهیزات تولید فیلم یکی از دیدنی ترین تالارهای موزه سینما در تهران است. تصاویر پرتره از هفتصد هنرمند شاغل در سینمای ایران یکی از پر بازدیدترین تالارهای موزه سینما در تهران بوده که به نام تالار معاصران نامگذاری شده است. تالار افتخارات و جوایز بین الملل موزه سینمای باغ فردوس با نخل طلایی کن، خرس برلین، شیر ونیز، پوستر هایی از فیلم های راه یافته به فستیوال های بین المللی و جوایز دیگر نیز بخشی غرورآفرین و لذت بخش است. نمایشگاه سینمای کودک با تصاویر بازیگران آن فضایی نوستالژیک را فراهم آورده و نمایشگاه دفاع مقدس نیز در کنار عوامل فیلم های جنگی یادآور خاطرات نه چندان دور این سرزمین در موزه سینمای باغ و عمارت ییلاقی فردوس است. بازسازی سینمای های دهه سی و چهل ایران و گذاشتن صندلی های چوبی سینما مایاک در تماشاخانه بخش دیگری از خانه سینما است. تالار نام آوران و نمایشگاه صدا و دوبله با ابزار قدیمی در کنار شاه نشین باغ و عمارت ییلاقی فردوس که به علی حاتمی اختصاص دارد، از دیگر دیدنی های موزه سینما در تهران است. دیدن مجسمه علی حاتمی پشت میز تدوین حاجی واشنگتن در کنار عزت الله انتظامی فراموش نشدنی خواهد بود. خانه فرهاد با یادگاری ها، سازها و شنیدن صدایش در کنار کافه سینما، باغ و عمارت ییلاقی فردوس را تبدیل به مکانی کرده است که نمی توان به راحتی از آن گذشت.

سخن آخر

باغ فردوس تهران با معماری قجری، تکه ای از تاریخ است که در تهران هنوز پا برجاست. برپایی موزه سینمای ایران در میان این بنای تاریخی، حسن سلیقه ای است که نمی توان از آن گذشت. دیدن یک معماری عالی در میان باغی پر درخت و نگاه کردن به روزگار پر فراز و نشیب تاریخ سینمای ایران، از آن دست اتفاق هایی است که نمی شود به راحتی آن را از دست داد. هنگام گذر از خیابان ولیعصر، حوالی میدان تجریش تهران، باغ فردوس تهران را فراموش نکنید.