سفر به شهرستان گرمه؛ شهری گمشده در لاله های واژگون

شهرستان گرمه با لاله های واژگونش معروف بوده و با مساحت 2407 در جنوب غربی استان خراسان شمالی واقع شده است. شهرستان مانه و سملقان در شمال، شهرستان گالیکش استان گلستان در شمال غربی، شهرستان میامی در غرب و جنوب و جاجرم در جنوب و شرق این شهرستان قرار دارند. اقتصاد این منطقه عمدتا بر مبنای کشاورزی، دامپروری و در دهه های اخیر حمل و نقل و صنایع بوده و با توجه به وضعیت اقلیمی، کشاورزی در بیشتر مناطق شهرستان به شکل کشت آبی است. محصولات عمده زراعی گرمه عبارتند از گندم، جو، چغندرقند، پنبه، آفتابگردان، زیره و انواع صیفی جات و محصولات باغی. با ما در راهنمای سفر به شهرستان گرمه همراه باشید تا شما را با تعدادی از معروف ترین جاهای دیدنی گرمه آشنا کنیم.

پیشینه شهرستان گرمه

پیشینه و تاریخ مشترکی با شهرستان جاجرم دارد. در بخش های خوش آب و هوای شمال شهرستان یعنی مناطق دشت و سپید داری تا رباط قره بیل محوطه های باستانی متعددی کاوش شده اند که با اکثر محوطه های اوج دوران شهرنشینی دشت گرگان هم دوره و بالطبع در ارتباط بوده اند. به نظر می رسد با متروکه شدن این کانون های فرهنگی، الگوی زندگی در این منطقه تغییر کرده و بجای زندگی در حاشیه رودخانه ها، اجتماعاتی شکل گرفتند که ادامه همان جوامع فرهنگی متروکه دشت گرگان باشند. در منابع تاریخی متعلق به اواخر دوران تاریخی و دوران اسلامی از گرمه به جرمق یاد شده است.

برخی از معروف ترین جاهای دیدنی گرمه چون رباط دینارزاری، رباط قره بیل، رباط عشق و آرچه رباط خمبی و نیز قلاع تاریخی چون قزلر قلعه دشت، قلعه باشکوه جلال الدین، قلعه خواجه سنگاور، نارنج قلعه و قلعه منیرآباد نشان دهنده اهمیت و رونق گرمه در دوران میانه اسلامی هستند.

فرهنگ و هنر

شهرستان گرمه با ترکیب فرهنگ و زبانی تاتی و فارسی، دارای مردمی سنت گرا و متدین و مذهبی است. هر سه شهر گرمه، ایور و درق دارای مسجد جامع بوده اند. نام تاریخی درق دره و در مطلع الشمس ساکنان آن 100 خانوار ذکر شده است. از درق در متون تاریخی و از جمله در گزارش حافظ ابرو بصورت دره یاد شد. مطلع الشمس در دوره قاجار نیز از همین نام استفاده کرده است. در سفرنامه ناصر خسرو نیز نام درق ابتدا بصورت دره و سپس درق ذکر شد.

ملاصالح جرمقی از جمله مفاخر شعر و ادب گرمه در دوره قاجار بشمار می آید. براساس راهنمای سفر به شهرستان گرمه باید بدانید که گرمه ای ها دارای آداب و رسوم و آیین های متنوع و ماندگاری چون آیین های پرشور سوگواری حسینی در ماههای محرم و صفر و تقدیم نذورات، فتیر و حلیم و...هستند.

جاذبه های گردشگری گرمه

قلعه جلال الدین

قلعه جلال الدین در سده های 7-6 هجری ساخته شده است. این مورد از معروف ترین جاهای دیدنی گرمه در ابتدای شرقی بلوار امام رضا (ع) از شرق و اول شهر گرمه قرار دارد و با مصالح سنگ و ساروج به شکل یک شش ضلعی منظم روی سطح ناهموار و صخره ای تپه ای بلند احداث شد. موقعیت جغرافیایی قلعه بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم اهمیت راهبردی قلعه را دوچندان می کرد. قلعه جلال الدین از نظر ابعاد معماری در نوع خود کم نظیر است و باروی آن در تراز پایین و تا ارتفاع 5 متری نزدیک به 3 متر ضخامت دارد.

در کف برج ها و راهروهای تراز فوقانی باروی قلعه، خمره های بزرگی کار گذاشته شده که در مواقع نیاز آب یا آذوقه را تامین می کرده اند. هریک از این خمره ها نزدیک به 150 لیتر حجم دارند و با در نظر گرفتن مجموع 128 خمره موجود در فضاهای مختلف، برآورده می شود در این ظروف حدود 19000 لیتر یا 20 تن مایع یا غله ذخیره میشد. به علاوه چاهی به دهانه حدود 3 متر در گوشه غربی حیاط قلعه حفر شده که شاید دسترسی قلعه نشینان به منبع آب دائمی را فراهم می کرده است. با توجه به بستر صخره ای قلعه، بی تردید حفر این چاه در دل سنگ از شاهکارهای مهندسی در زمان خود بود. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با هدف احیای قلعه جلال الدین به عنوان موزه از سال 1386 مطالعه و مرمت این بنا را آغاز کرد.

آرامگاه باغ مزار

باغ مزار گرمه در مرکز شهر قرار دارد و یکی از آثار منحصر بفرد قرن هفتم هجری است. براساس راهنمای سفر به شهرستان گرمه باید بدانید که بنای تاریخی آرامگاه باغ مزار با مصالح آجر و ملات گچ ساخته شده و در زمان آبادانی در مرکز باغی قرار داشته است. پلان بنا از نوع چهارطاقی گنبددار بوده و از داخل مربع و از خارج هشت ضلعی است. چهار گوشه بنا با طاق نماهای تزئینی متشکل از دو بازوی بلند با تاج پیش آمده نماسازی شده و هر بازو یکی از پایه های طاق ایوان را شکل می دهد.

رباط عشق

رباط یا کاروانسرای عشق یکی از چندین رباط تاریخی و جاذبه های گردشگری گرمه بوده که در دوره تیموری بر سر شاهراه ارتباطی گرگان و نیشابور در روستایی به همین نام بنا شده است. آثار و شواهد موجود نشان می دهند که در دوره تیموری در این محل کاروانسرای قدیمی تری وجود داشته که قدمت آن به قرون 5-4 هجری می رسید و به دستور میرعلیشیر نوایی، وزیر دربار سلطان حسین بایقرا در کنار آن رباط کنونی ساخته شده است. براساس راهنمای سفر به شهرستان گرمه باید بدانید که مصالح اصلی بنا سنگ و ساروج و آجر بوده و طرح کلی آن تا حد زیادی به رباط قلی شباهت دارد.

رباط قره بیل

کاروانسرا یا رباط قره بیل یکی دیگر از کاروانسراهای تاریخی بوده که به احتمال فراوان قدمت بنای اولیه آن به قرون 5-4 هجری می رسد و در متون تاریخی از آن به نام رباط املوتلو یاد شده است. بعدها در دوره تیموری و زمانیکه شاهراه کهن گرگان – نیشابور برای دسترسی به مشهد احیا می شود، به دستور وزیر با تدبیر دربار تیموری، میر علیشیر نوایی رباط هایی در طول این مسیر ساخته شده یا رباط های قدیمی مرمت می شوند. در این فرآیند رباط قره بیل نیز توسعه یافته و با الحاق بخش هایی جدید احیا و مورد استفاده مسافران قرار می گیرد. این کاروانسرا با مصالح سنگ و ساروج، گچ و آجر بنا شده و پلان چهارگوش با دو حیاط بزرگ و کوچک دارد.

مسجد جامع درق

مسجد جامع درق یکی از آثار ارزشمند مذهبی تاریخی بوده که در دوره صفوی احداث شده است. این مسجد کوچک با الگوی معماری سنتی و مصالح خشت و گل ساخته شده و سقف آن با مجموعه ای از قوس های ضربی پوشش یافت. در وسط بنا چهارستون درشت چهارگوش وجود دارند که گنبد بزرگ مرکزی بر روی آنها قرار گرفت.

مسجد جامع ایور

مسجد جامع ایور یکی دیگر از آثار مهم مذهبی تاریخی بوده که براساس کتیبه داخل بنا در سال 1171 هجری ساخته شده است. مسجد با مصالح خشت و گل ساخته شده و سقف آن با گنبدهای کوچک ضربی پوشش یافت.

نظرگاه گرمه

بنای تاریخی موسوم به نظرگاه در داخل شهر گرمه و در کنار مسجد جامع قرار دارد. براساس کتیبه این بنا در سال 1142 یعنی کمی پیشتر از آغاز حکومت نادرشاه افشار ساخته شده است. در شعری که در این کتیبه آمد، فرد نابینایی به حضرت علی متوسل شده و حضرت علی (ع) به خواب وی آمده و شفایش داد. از آن پس، این مکان را نظرگاه علی (ع) نامیده اند.

منطقه نمونه و روستای هدف گردشگری دشت

این روستا در 80 کیلومتری شمال غرب گرمه خراسان شمالی واقع شده است. آب و هوای این منطقه از نوع معتدل کوهستانی بوده و بدلیل نفوذ هوای مرطوب دریای مازندران، مراتع سرسبز و در بخش هایی پوشش تنک جنگلی دارد. محیط مناسب دشت در دوره باستان نیز جوامع انسانی را به خود جذب کرد و امروزه آثار آن به شکل قلعه، سردابه، تپه و محوطه های باستانی نمود یافته اند. عمده ترین ترین صنایع دستی روستای دشت، شال بافی و قالی بافی بوده و در بین ورزش های محلی کشتی باچوخه سرآمد است. سوغات دشت انواع تخمه آفتابگردان بود.

منطقه لاله های واژگون خمبی

خمبی نام منطقه ای از طبیعت زیبای شهرستان گرمه خراسان شمالی است که یکی از رویشگاه های مهم لاله واژگون زرد یا اشک مریم با نام علمی Fritillaria از خانواده سوسن بشمار می رود. این گل عمری بسیار کوتاه دارد و نهایتا تا اوایل اردیبهشت شاداب و دیدنی است. خمبی درست پشت ارتفاعات مشرف به روستای قره بیل قرار دارد و وسعت تقریبا ده هکتاری منطقه خمبی ذخیره گاه ژنتیکی ارزشمندی از لاله واژگون در خراسان شمالی است.