محوطه باستانی چغازنبیل | قدیمی ترین زیگورات

شهر مقدس دور انتاش که امروزه با عنوان محوطه باستانی چغازنبیل شناخته می شود. در قرن 13 پیش از میلاد به فرمان "اونتاش نپیریشا" پادشاه ایلام ساخته شده است. در مرکز این شهر یک معبد مطبق یا به اصطلاح زمان خود "ذیقورات" قرار دارد که در میان حصار اول شهر محصور شده و اکنون شاخص ترین بنای مجموعه ای این شهر باستانی است. فضای محصور در حصار درونی منطقه ای عمومی برای اهالی شهر نبوده و صرفا برخی از مقامات دینی و حکومت ایلامی اجازه ورد به زیگورات چغازنبیل را داشته اند، فاصله بین حصار درونی و حصار میانی به "محله مقدس" معروف بوده و در زمان ایجاد این شهر برای معابد خدایان گوناگون ایلامی انتخاب شده است. اکنون نیز اغلب معابد بین حصار میانی و درونی کاوش شده اند و بقایای آن ها را می توان دید، بیرون معماری زیگورات چغازنبیل، یعنی فضای بین حصارهای میانی و بیرونی اغلب بنای کاخ ها و خانه های شهر برپا بوده است و اکنون بقایای سه کاخ در گوشه شرقی حصار بیرونی و در مجاورت دروازه شاهی دیده می شود. شهر مقدس دورانتاش در سال 640 پیش از میلاد به دست آشوربانی پال، پادشاه تصرف و ویران شد. نخستین کاوش های گسترده در محوطه باستانی چغازنبیل را رومن گریشمن، باستان شناس فرانسوی و هیات همراهش در سال های 1330 تا 1340 خورشیدی به دست گرفت. این محوطه باستانی در سال 1358 خورشیدی به عنوان نخستین اثر میراث جهانی ایران با شماره 113 در فهرست یونسکو ثبت شد. پس در ادامه ی مطلب با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای معرفی قدیمی ترین زیگورات...

موقعیت جغرافیایی زیگورات چغازنبیل

محوطه باستانی زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان، جنوب شرقی شهرستان شوش، روی بخشی از امتداد چین خوردگی پهنه ساختاری از رشته کوه های زاگرس (طاقدیس سردارآباد) واقع شده است. فاصله این محوطه از اهواز 120 کیلومتر و از شهرستان شوش 35 کیلومتر است. وجود تپه ماهورهایی از جنس کنگاومرا در شمال و شمال شرق محوطه چغازنبیل، قدیمی ترین زیگورات که ارتفاعات منطقه را به وجود آورده است. به همراه دشت فرسایش یافته جنوبی آن، باعث به وجود آمدن منطقه ای شاخص و اشراف محوطه چغازنبیل بر کل منطقه شده است. به نظر می رسد این اشراف از نظر شهرسازان ایلامی دور نمانده است. محوطه باستانی زیگورات چغازنبیل تقریبا به جز موارد جزیی و خاص. یکپارچگی و بکری خود را حفظ کرده است. از نکات قابل توجه این شهر، ساخت شهر مذهبی دور اونتاش در نزدیکی رودخانه و بیشه زار طبیعی دز است. نزدیکی به رودخانه برای استفاده بهینه از آب آشامیدنی، کشاورزی، ساخت و ساز و... از جمله موارد حیاتی است که اکنون نیز مانند گذشته در ساخت شهرها اهمیت دارد. رود دز که یکی از مهم ترین رودخانه های استان خوزستان است، چندین شاخه دارد. شعبه اصلی رود دز از کنار معماری زیگورات چغازنبیل می گذرد و فاصله آن از دور اونتاش حدود 2 کیلومتر است. این رود را جنگلی گرمسیری و نیمه گرمسیری معروف به جنگل دز احاطه کرده است.

ذیقورات

"ذیقورات" کلمه ای به زبان باستانی اکدی است که به زبان ایلامیان راه یافته است. معبدهای مطبق در منطقه میان رودان (بین النهرین) و ایلام به این نام خوانده می شدند. این کلمه در قرن اخیردر زبان فرانسوی به صورت زیگورات تلفظ شده است. زیربنای ذیقورات چغازنبیل شکل مربع دارد و طول هر ضلع آن حدود 105 متر است. در ساخت ذیقورات و سایر بناهای این مجموعه خشت و آجر به عنوان بنای اصلی به کار رفته است. هسته مرکزی طبقات ذیقورات به طور کامل از خشت پر شده و با روکشی از آجر پوشانده شده است. در چهار سوی بنا پلکان های مرکزی وجود داشته اند که به طبقه ی اول منتهی می شدند. اما برای صعود به طبقه ی بالاتر تنها راه، پلکان ضلع جنوب غربی ذیقورات بوده است. این ذیقورات به دو تن از مهم ترین خدایان ایلام یعنی "اینشوشینک" و "نپیریشا" اهدا شده و معابد اصلی آن ها در بالاترین طبقه معماری زیگورات چغازنبیل واقع بوده اند.

سازه های معماری زیگورات چغازنبیل

محوطه حصار میانی: در محوطه حصار میانی 10 معبد کاوش و شناسایی شده است. در معماری زیگورات چغازنبیل آجرهایی به کار رفته اند که روی آن ها کتیبه هایی به زبان ایلامی و خط میخی نوشته شده است. در آجرهایی کتیبه دار هر معبد نام خدایی که معبد به او اهدا شده، آمده است. گویا معابد بیشتری برای این محوطه طراحی شده بوده که ساخت آن ها احتمالا به علت مرگ شاه به اجرا درنیامده، زیرا تعدادی آجر کتیبه دار در محوطه در طول حفاری به صورت پراکنده شده اند که نام معابد دیگری را نیز ذکر می کنند.

حصار درونی: حصار درونی که از خشت خام و مقدار کمی دورریزهای ساختمانی ساخته شده، مانند حلقه ای پیرامون ذیقورات را محصور می کند و امروزه بخش عمده آن به طول 530 متر باقی مانده است. روی این حصار که در بیشتر مقاطع حدود 2/5 متر ضخامت داشته، 6 دروازه ایجاد شده بودند.

حصار بیرونی: حصار بیرونی شهر اونتاش، قدیمی ترین زیگورات از خشت هایی به ابعاد 40*40*10 سانتی متر با طولی بیش از 4 کیلومتر و عرضی بالغ بر 5 متر ساخته شده است. نزدیک گوشه شرقی حصار بیرونی، یک دروازه شناسایی شده که خود شامل بنای گسترده ای بوده است. این بنا از حیاطی مربع شکل با اتاق هایی در پیرامون تشکیل می شده است. دو در بزرگ در دوسوی حیاط رو به روی هم قرار داشتند که در دو طرف آن ها برج های قطوری ساخته شده بود. احتمال داده می شود که در ضلع شمال شرقی این حصار نیز دروازه ای وجود داشته باشد.

کاخ ها: در مجاورت دروازه ی جنوب شرقی حصار بیرونی و در گوشه شرقی شهر، بقایای سه بنای عظیم خشتی در قدیمی ترین زیگورات وجود دارد که احتمالا کاخ یا خانه شرقی و خانواده او بوده اند. از این 3 بنا یکی تقریبا از بین رفته و دوتای دیگر به نام های "کاخ شماره 3" و مجموعه "کاخ – آرامگاه ها" شناخته می شوند.
کاخ شماره 3: این کاخ در گوشه شرقی شهر و مجاور حصار بیرونی قدیمی ترین زیگورات واقع شده است. 2 ورودی آن در ضلع جنوب شرقی قرار دارند. هر یک از این ورودی ها امکان دسترسی به یک حیاط و اتاق های پیرامون آن را مهیا می کند.
کاخ –آرامگاه ها: نزدیک کاخ شماره 2 و در سمت جنوب غربی آن، بقایای ساختمانی خشتی به چشم می خورد که به نام "کاخ- آرامگاه ها" شناخته می شود. علت این نامگذاری وجود 5 گور سردابه ای با ساختار آجری در زیر 3 تا از اتاق های این بناست. این بنا در واقع از 2 بخش تشکیل شده است. بخش بالایی ساختاری خشتی دارد و پیکره کاخ را شامل می شود. در این بخش سه حیاط و اتاق های پیرامون آن ها به چشم می خورد. وسط حیاط بزرگ، بقایای یک حوض آب و چاه فاضلاب آن وجود دارد. ورودی این بنا نیز در ضلع جنوب شرقی قرار دارد. بخش پایینی بنا، شامل پنج گور سردابه ای است. این گورها ساختاری آجری دارند و ملات مورد استفاده در آن ها از دولایه، یکی قیر طبیعی و دیگری گچ ساخته شده است. در نهایت تمام فضای درونی آرامگاه با اندود ضخیمی از گچ پوشش داده شده است.

سازه دفع آب: در سمت غربی شهر، درست حصار بیرونی ساختاری آجری وجود دارد که بنا به نظر برخی از باستان شناسان برای تصفیه آب به کار می رفته و در بین عوام نیز به همین نام مشهور است. اما مطالعات جدید باستان شناسان نشان می دهد که این اثر برای دفع آب های سطحی درون محوطه شهر به کار می رفته است. این ساختار آجری از 9 آبراه تشکیل شده که در زیر حصار قرار داشتند و آب های حاصل از بارندگی را از قسمت درونی شهر به خارج آن هدایت می کردند. تمام این ساختار از آجر با ملات قیر و گچ ساخته شده است تا در مقابل آب مقاوم باشد.

نیایشگاه نوسکو: در فاصله حدود 140 متری جنوب کاخ – آرامگاه ها، بنایی خشتی دیده می شود که به خدای نوسکو اهدا شده است. این بنا ساختاری ساده دارد که با دیوارهایی به ضخامت بیش از 3 متر احاطه شده است. اجزای این بنا عبارتنداز یک اتاق بزرگ که حیاطی بزرگ پشت آن قرار دارد و نحوه قرارگیری اتاق و حیاط حرف T را می سازد. در حیاط این نیایشگاه، سکوی خشتی بزرگی دیده می شود و ورودی آن در ضلع شمال شرقی قرار دارد.

تاریخچه حفاری قدیمی ترین زیگورات

در فاصله سال های 1930 تا 1940 میلادی، شرکت های نفتی خارجی در خوزستان مشغول حفاری ها و بررسی های زمین شناسی برای یافتن نفت بوده اند. در این بررسی ها یکی از کارشناسان شرکت نفت در اطراف تپه ای مشهور به زیگورات چغازنبیل، آجر نوشته ای یافت و آن را به هیات باستان شناسی مستقر در شوش به سرپرستی دومنکم تحویل داد. خواندن این آجرنوشته امکان شناخت یکی از شهرهای بزرگ ایلامی به نام دورانتاش را فراهم کرد. پس از دومنکم، رومن گیرشمن باستان شناس فرانسوی حفاری های چغازنبیل، قدیمی ترین زیگورات را ادامه داد. گیرشمن در مقدمه جلد اول کتاب خود با عنوان "چغازنبیل" چنین آورده است: "من در سال 1950 تصمیم خود را گرفتم و از سال 1951 تا 1962 به موازات کاوش های انجام شده در شوش 9 فصل حفاری پی در پی انجام گرفت". با آغاز فعالیت پایگاه حفاظت و مرمت زیگورات چغازنبیل در سال 1378 خورشیدی، باستان شناسی این پایگاه به سرپرستی دکتر بهزاد مفیدی مطالعات تازه ای در این مجموعه باستانی را آغاز کرد.

برخی از اشیای کشف شده در محوطه باستانی چغازنبیل

ملکه نپیراسو: یکی از مهم ترین یافته های محوطه باستانی شوش مجسمه برنزی ملکه نپیراسو، همسر اونتاش نپیریشا شاه ایلامی است. این کشف در ماه ژانویه سال 1903 به دست دمورگان و هیات فرانسوی همراهش در معماری زیگورات چغازنبیل انجام گرفت.

تبر مفرغی: تبر مفرغی به طول 12،3 سانتی متر در معبد کریریشا (معبد میانی) در معماری زیگورات چغازنبیل و از مجموعه معابد شمال غربی در حصار اول یافته شده است. این تبر جای دسته ای به شکل شیر دارد که رویش به سوی تیغه تبر است. همچنین روی تیغه تبر کتیبه ای با نام اونتاش نپیریشی نوشته شده است. پشت سر شیر نیز (جای دسته) مجسمه گراز نشسته از آلیاژ ترکیبی طلا و نقره وجود دارد.

مجسمه شیرعقاب: مجسمه موجودی افسانه ای که ترکیبی از شیر و عقاب بوده در حفاری های چغازنبیل، قدیمی ترین زیگورات به دست آمده است. این مجسمه پوشش لعاب آبی رنگ داشته و روی کمر آن کتیبه ای به خط میخی دیده می شود. مجسمه شیر عقاب پیش از جنگ تحمیلی در موزه شوش نگهداری می شد که متاسفانه بر اثر اصابت گلوله توپ دشمن قطعه قطعه شد. بعدها این قطعات وصالی و مرمت شد و اکنون این مجسمه در موزه هفت تپه نگهداری می شود.

مجسمه گاو نر: در هنگام خاک برداری از روی پله های پلکان شمال شرقی، قطعاتی از یک مجسمه گاو نر بزرگ لعابدار به دست آمد. جنس مجسمه، سفال با لعاب آبی رنگ است. پشت حیوان کتیبه ای در 16 سطر به زبان ایلامی از اونتاش نپیریشا وجود دارد. ارتفاع مجسمه گاو نر 1،53 متر و طولش 1،5 متر است.

شیشه: پیداشدن خمیر شیشه در دوراونتاش در محوطه ی معماری زیگورات چغازنبیل، نشان از آشنایی ایلامیان با صنعت شیشه گری دارد. میله های شیشه در تزیینات و روی درهای چوبی به کار می رفته است. این میله ها احتمالا به شکل مورب و در قالب قرینه همدیگر در یک طرف درب چوبی قرار می گرفتند.

گل میخی و میخ سفالی: گل میخ ها و میخ های سفالی زیادی در کاوش های دورانتاش و محوطه ی معماری زیگورات چغازنبیل به دست آمده که اکثر آن ها کتیبه ای به نام اونتاش نپیریشا دارند. این اشیای تزیینی که در فرم ها و اندازه های گوناگونی ساخته شده اند، برخی لعابدار و برخی سفالینه های ساده اند. رنگ لعاب ها بیشتر فیروزه ای، سبز و رنگ سفال ها بلوطی یا خرمایی است. این اشیا احتمالا در تزیینات بناها و یا در انجام مراسم مذهبی کاربرد داشته اند.

آجر نوشته (کتیبه های آجری): در کاوش هایی که در محوطه چغازنبیل صورت گرفت بیش از 5 هزار آجر نوشته به دست آمده است که تعداد زیادی از آن ها در بدنه ذیقورات به صورت ردیفی قابل دیدن هستند. بنا به نظر رومن گیرشمن این ردیف آجرهای کتیبه هر 10 رج آجر در 4 طرف ذیقورات تکرار شده اند. ترجمه یکی از متن های ایلامی چغازنبیل از این قرار است: "من اونتاش نپیریشا با آجرهای طلایی رنگ، نقره ای رنگ، سنگ های عقیق سیاه، سنگ های سفید این معبد مطبق را ساختم و به خدایان نپیریشا و اینشوشینک از محله مقدس هدیه کردم. کسی که آن را ویران کند و کسی که آجرهای آن را منهدم کند، کسی که طلا و نقره اش را، سنگ های عقیق سیاه، سنگ های سفید و آجرهایش را بردارد و به محل دیگری ببرد، باشد که نفرین خدایان محله مقدس نپیریشا، اینشوشینک و کریریشا بر سرش نازل شود و باشد که نسل او در زیر خورشید برچیده شود."

اثر مهر: از دورانتاش مهرهای استوانه ای فراوانی به دست آمده است. این مهرها از مواد گوناگونی چون خمیر شیشه، بدل چینی و قیر معدنی ساخته شده اند. این مهرها شامل تصاویری در رابطه با خدایان، مراسم مذهبی و حیوانات است.

ظروف سفالین: از اشیا سفالین به دست آمده از حفاری های اخیر در محوطه چغازنبیل به جام های ته دکمه ای و ظروف سفالین می توان اشاره کرد.

جام ته دکمه ای: جام های دارای پایه ای مدور، گردن بلند، استوانه ای و شکم کشیده هستند. به نظر می رسد که این ظروف برای مصرف مایعات به کار می رفتند.

کلون و پاشنه سنگی در: در چغازنبیل از پاشنه و کلون های سنگی برای درهای پرستشگاه استفاده می شد، محور چرخشی درها که به یک پاشنه سنگی منتهی می شد، در یک کاسه سنگی فرو می رفت که حکم لولا را داشت. برای بستن در و انداختن پشت بند و کلون کردن لنگه آن، جای کلونی در سنگی بزرگ وجود داشت که بخش عمده ای از آن در دیوار فرو می رفت.

پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت تپه

در سال 1377 خورشیدی برای جلوگیری از تخریب بیشتر شهر باستانی اونتاش و قدیمی ترین زیگورات، طی توافقی بین سازمان میراث فرهنگی ایران، یونسکو، بنیاد اعتباری ژاپن و همکاری موسسه کراتر فرانسه (موسسه بین المللی حفاظت از بناهای خشتی) طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطه باستانی چغازنبیل در زمینه های مختلف علمی آغاز شد. در این رابطه یک پایگاه دائمی پژوهشی شامل بخش های آزمایشگاه، کارگاه حفاظت و مرمت آثار، کتابخانه، انفورماتیک، تالار کتیبه، موزه و بخش اداری در محل موزه هفت تپه ایجاد و تجهیز شد. چارچوب کلی پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت تپه به دو بخش مطالعاتی و اجرایی تفکیک شده است. در بخش مطالعاتی این پایگاه مواردی مانند جمع آوری اطلاعات، مستندسازی، مطالعات باستان شناسی، معماری، زمین شناسی، شناخت مواد و مصالح، محیط زیست، حفاظت و مرمت، ژئوفیزیک و غیره کنجانده شده و در بخش اجرایی نیز انجام اقداماتی حفاظتی و مرمتی مجموعه تاریخی بر مبنای اطلاعات به دست آمده، انجام می گیرد.