آشنایی با زیگورات چغازنبیل شهر شوش و اسرارش

شهر مقدس دور انتاش که امروزه با عنوان محوطه باستانی چغازنبیل شناخته می شود، در قرن 13 پیش از میلاد و به فرمان "اونتاش نپیریشا" پادشاه ایلام ساخته شد. در مرکز این شهر یک معبد مطبق قرار دارد که در میان حصار اول شهر محصور شده و اکنون شاخص ترین بنای مجموعه ای این شهر باستانی است. فضای محصور در حصار درونی منطقه ای عمومی برای اهالی شهر نبوده و صرفا برخی از مقامات دینی و حکومت ایلامی اجازه ورد به آن را داشته اند. با ما در مقاله زیگورات چغازنبیل کجاست همراه گشته تا شما را با اشیای کشف شده در چغازنبیل آشنا نماییم. در ضمن، اگر دوست دارید که هر چه بیشتر با دیدنی های شوش مثل زیگورات چغازنبیل شهر شوش آشنا گردید، می توانید سری هم به راهنمای سفر به شوش زده و حسابی کسب اطلاعات نمایید.

موقعیت جغرافیایی زیگورات چغازنبیل

محوطه باستانی زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان، جنوب شرقی شهرستان شوش و روی بخشی از امتداد چین خوردگی پهنه ساختاری از رشته کوههای زاگرس (طاقدیس سردارآباد) واقع شده است. فاصله این محوطه از اهواز 120 کیلومتر و از شهرستان شوش 35 کیلومتر هست. وجود تپه ماهورهایی از جنس کنگاومرا در شمال و شمال شرق محوطه چغازنبیل به همراه دشت فرسایش یافته جنوبی آن باعث بوجود آمدن منطقه ای شاخص و اشراف محوطه چغازنبیل بر کل منطقه شده است.

به نظر می رسد که این اشراف از نظر شهرسازان ایلامی دور نمانده است. محوطه باستانی زیگورات چغازنبیل شهر شوش تقریبا به جز موارد جزیی و خاص، یکپارچگی و بکری خود را حفظ کرد. از نکات قابل توجه این شهر، ساخت شهر مذهبی دور اونتاش در نزدیکی رودخانه و بیشه زار طبیعی دز است. نزدیکی به رودخانه برای استفاده بهینه از آب آشامیدنی، کشاورزی، ساخت و ساز و...از جمله موارد حیاتی بوده که اکنون نیز مانند گذشته در ساخت شهرها اهمیت دارد.

ذیقورات

"ذیقورات" کلمه ای به زبان باستانی اکدی است که به زبان ایلامیان راه یافت. معبدهای مطبق در منطقه میان رودان (بین النهرین) و ایلام به این نام خوانده می شدند. این کلمه در قرن اخیر در زبان فرانسوی به صورت زیگورات تلفظ شده است. زیربنای زیگورات چغازنبیل شکل مربع دارد و طول هر ضلع آن حدود 105 متر است. در ساخت زیگورات و سایر بناهای این مجموعه خشت و آجر به عنوان بنای اصلی بکار رفت. هسته مرکزی طبقات زیگورات به طور کامل از خشت پر شده و با روکشی از آجر پوشانده شده است.

در چهار سوی بنا پلکان های مرکزی وجود داشته که به طبقه اول منتهی می شد. اما برای صعود به طبقه بالاتر تنها راه پلکان ضلع جنوب غربی بوده است. زیگورات چغازنبیل شهر شوش به دو تن از مهمترین خدایان ایلام یعنی "اینشوشینک" و "نپیریشا" اهدا شده و معابد اصلی آنها در بالاترین طبقه واقع بوده اند.

آشنایی با سازه های چغازنبیل

• محوطه حصار میانی: در محوطه حصار میانی 10 معبد کاوش و شناسایی شده است. در زیگورات چغازنبیل آجرهایی بکار رفته اند که روی آنها کتیبه هایی به زبان ایلامی و خط میخی نوشته شد. در آجرهایی کتیبه دار هر معبد نام خدایی که معبد به او اهدا گشته، آمده است. گویا معابد بیشتری برای این محوطه طراحی شده بوده که ساخت آنها احتمالا به علت مرگ شاه به اجرا درنیامد، زیرا تعدادی آجر کتیبه دار در محوطه در طول حفاری به صورت پراکنده شده اند که نام معابد دیگری را ذکر می کنند.
• حصار درونی: حصار درونی که از خشت خام و مقدار کمی دورریزهای ساختمانی ساخته شده، مانند حلقه ای پیرامون زیگورات را محصور می کند و امروزه بخش عمده آن به طول 530 متر باقی مانده است. روی این حصار که در بیشتر مقاطع حدود 2/5 متر ضخامت داشته، 6 دروازه ایجاد شده بود.
• حصار بیرونی: حصار بیرونی شهر اونتاش، قدیمی ترین زیگورات از خشت هایی به ابعاد 40*40*10 سانتیمتر با طولی بیش از 4 کیلومتر و عرضی بالغ بر 5 متر ساخته شده است. نزدیک گوشه شرقی حصار بیرونی هم یک دروازه شناسایی شده که خود شامل بنای گسترده ای بوده است. این بنا از حیاطی مربع شکل با اتاق هایی در پیرامون تشکیل می شد. دو در بزرگ در دوسوی حیاط روبروی هم قرار داشتند که در دو طرف آنها برج های قطوری ساخته شده بود. احتمال داده می شود که در ضلع شمال شرقی این حصار نیز دروازه ای وجود داشته باشد.
• کاخ ها: در مجاورت دروازه جنوب شرقی حصار بیرونی و در گوشه شرقی شهر، بقایای سه بنای عظیم خشتی در قدیمی ترین زیگورات وجود دارد که احتمالا کاخ یا خانه شرقی و خانواده او بوده اند. از این 3 بنا یکی تقریبا از بین رفته و دو تای دیگر به نام های "کاخ شماره 3" و مجموعه "کاخ آرامگاه ها" شناخته می شوند.
• کاخ شماره 3: این کاخ در گوشه شرقی شهر و مجاور حصار بیرونی قدیمی ترین زیگورات واقع شده است. 2 ورودی آن در ضلع جنوب شرقی قرار دارند. هر یک از این ورودی ها امکان دسترسی به یک حیاط و اتاق های پیرامون آن را مهیا می کند.
• کاخ آرامگاه ها: نزدیک کاخ شماره 2 و در سمت جنوب غربی آن، بقایای ساختمانی خشتی به چشم می خورد که به نام "کاخ آرامگاه ها" شناخته می شود. علت این نامگذاری وجود 5 گور سردابه ای با ساختار آجری در زیر 3 تا از اتاق های این بناست. این بنا در واقع از 2 بخش تشکیل شد؛ بخش بالایی ساختاری خشتی دارد و پیکره کاخ را شامل می شود. در این بخش سه حیاط و اتاق های پیرامون آنها به چشم می خورد. وسط حیاط بزرگ هم بقایای یک حوض آب و چاه فاضلاب آن وجود دارد. بخش پایینی بنا شامل پنج گور سردابه ای است. این گورها ساختاری آجری دارند و ملات مورد استفاده در آنها از دو لایه ساخته شده است.
• سازه دفع آب: در سمت غربی شهر و درست حصار بیرونی ساختاری آجری وجود دارد که بنا به نظر برخی از باستان شناسان، برای تصفیه آب بکار می رفته و در بین عوام نیز به همین نام مشهور است. اما مطالعات جدید باستان شناسان نشان می دهد که این اثر برای دفع آب های سطحی درون محوطه شهر بکار می رفته است. این ساختار آجری از 9 آبراه تشکیل شده که در زیر حصار قرار داشتند و آب های حاصل از بارندگی را از قسمت درونی شهر به خارج آن هدایت می کردند. تمام این ساختار از آجر با ملات قیر و گچ ساخته شده تا در مقابل آب مقاوم باشد.
• نیایشگاه نوسکو: در فاصله حدود 140 متری جنوب کاخ آرامگاه ها بنایی خشتی دیده می شود که به خدای نوسکو اهدا شده است. این بنا ساختاری ساده دارد که با دیوارهایی به ضخامت بیش از 3 متر احاطه شده است. اجزای این بنا عبارتنداز یک اتاق بزرگ که حیاطی بزرگ پشت آن قرار دارد و نحوه قرارگیری اتاق و حیاط حرف T را می سازد. در حیاط این نیایشگاه سکوی خشتی بزرگی دیده می شود و ورودی آن در ضلع شمال شرقی قرار دارد.

تاریخچه حفاری قدیمی ترین زیگورات

در فاصله سالهای 1930 تا 1940 میلادی، شرکت های نفتی خارجی در خوزستان مشغول حفاری ها و بررسی های زمین شناسی برای یافتن نفت بوده اند. در این بررسی ها یکی از کارشناسان شرکت نفت در اطراف تپه ای مشهور به زیگورات چغازنبیل شهر شوش، آجر نوشته ای را یافت و آن را به هیات باستان شناسی مستقر در شوش به سرپرستی دومنکم تحویل داد. خواندن این آجر نوشته امکان شناخت یکی از شهرهای بزرگ ایلامی به نام دورانتاش را فراهم کرد.

پس از دومنکم، رومن گیرشمن باستان شناس فرانسوی حفاری های چغازنبیل، قدیمی ترین زیگورات را ادامه داد. گیرشمن در مقدمه جلد اول کتاب خود با عنوان "چغازنبیل" چنین آورد: "من در سال 1950 تصمیم خود را گرفتم و از سال 1951 تا 1962 به موازات کاوش های انجام شده در شوش، 9 فصل حفاری پی در پی انجام گرفت". با آغاز فعالیت پایگاه حفاظت و مرمت زیگورات چغازنبیل در سال 1378 خورشیدی، این پایگاه به سرپرستی دکتر بهزاد مفیدی مطالعات تازه ای در این مجموعه باستانی را آغاز کرد.

برخی از اشیای کشف شده در محوطه باستانی چغازنبیل

• ملکه نپیراسو: یکی از مهمترین یافته های محوطه باستانی شوش مجسمه برنزی ملکه نپیراسو، همسر اونتاش نپیریشا شاه ایلامی است. این کشف در ماه ژانویه سال 1903 به دست دمورگان و هیات فرانسوی همراهش در زیگورات چغازنبیل انجام گرفت.
• تبر مفرغی: تبر مفرغی به طول 12.3 سانتیمتر در معبد کریریشا (معبد میانی) از مجموعه معابد شمال غربی و در حصار اول یافته شده است. این تبر جای دسته ای به شکل شیر دارد که رویش به سوی تیغه تبر است. همچنین، روی تیغه تبر کتیبه ای با نام اونتاش نپیریشی نوشته شد. پشت سر شیر نیز (جای دسته) مجسمه گراز نشسته از آلیاژ ترکیبی طلا و نقره وجود دارد.
• مجسمه شیر عقاب: مجسمه موجودی افسانه ای که ترکیبی از شیر و عقاب بوده در حفاری های چغازنبیل بدست آمده است. این مجسمه پوشش لعاب آبی رنگ داشته و روی کمر آن کتیبه ای به خط میخی دیده می شود. مجسمه شیر عقاب پیش از جنگ تحمیلی در موزه شوش نگهداری می شد که متاسفانه بر اثر اصابت گلوله توپ دشمن قطعه قطعه گشت. بعدها این قطعات وصالی و مرمت شد و اکنون این مجسمه در موزه هفت تپه نگهداری می شود.
• مجسمه گاو نر: در هنگام خاک برداری از روی پله های پلکان شمال شرقی، قطعاتی از یک مجسمه گاو نر بزرگ لعابدار بدست آمد. جنس مجسمه سفال با لعاب آبی رنگ است. پشت حیوان کتیبه ای در 16 سطر به زبان ایلامی از اونتاش نپیریشا وجود دارد. ارتفاع مجسمه گاو نر 1،53 متر و طولش 1،5 متر است.
• شیشه: پیدا شدن خمیر شیشه در دوراونتاش در محوطه چغازنبیل، نشان از آشنایی ایلامیان با صنعت شیشه گری دارد. میله های شیشه در تزئینات و روی درهای چوبی بکار می رفته است. این میله ها احتمالا به شکل مورب و در قالب قرینه همدیگر در یک طرف درب چوبی قرار می گرفتند.
• گل میخی و میخ سفالی: گل میخ ها و میخ های سفالی زیادی در کاوش های دورانتاش و محوطه زیگورات چغازنبیل شهر شوش بدست آمده که اکثر آنها کتیبه ای به نام اونتاش نپیریشا دارند. این اشیای تزئینی که در فرم ها و اندازه های گوناگونی ساخته شده اند، برخی لعابدار و برخی سفالینه های ساده اند. رنگ لعاب ها بیشتر فیروزه ای، سبز و رنگ سفال ها بلوطی یا خرمایی است. این اشیا احتمالا در تزئینات بناها یا در انجام مراسم مذهبی کاربرد داشته اند.
• آجر نوشته (کتیبه های آجری): در کاوش هایی که در محوطه چغازنبیل صورت گرفت، بیش از 5 هزار آجر نوشته بدست آمده که تعداد زیادی از آنها در بدنه زیگورات به صورت ردیفی قابل دیدن هستند. بنا به نظر رومن گیرشمن این ردیف آجرهای کتیبه هر 10 رج آجر در 4 طرف ذیقورات تکرار شده اند.
• اثر مهر: از دورانتاش مهرهای استوانه ای فراوانی بدست آمده است. این مهرها از مواد گوناگونی چون خمیر شیشه، بدل چینی و قیر معدنی ساخته شده اند. این مهرها شامل تصاویری در رابطه با خدایان، مراسم مذهبی و حیوانات است.
• ظروف سفالین: از اشیای سفالین بدست آمده از حفاری های اخیر در محوطه چغازنبیل به جام های ته دکمه ای و ظروف سفالین میتوان اشاره کرد.
• جام ته دکمه ای: جام های دارای پایه ای مدور، گردن بلند، استوانه ای و شکم کشیده هستند. به نظر می رسد که این ظروف برای مصرف مایعات بکار می رفتند.
• کلون و پاشنه سنگی در: در زیگورات چغازنبیل شهر شوش از پاشنه و کلون های سنگی برای درهای پرستشگاه استفاده میشد. محور چرخشی درها که به یک پاشنه سنگی منتهی گشت، در یک کاسه سنگی فرو می رفت که حکم لولا را داشت. برای بستن در و انداختن پشت بند و کلون کردن لنگه آن، جای کلونی در سنگی بزرگ وجود داشت که بخش عمده ای از آن در دیوار فرو می رفت.

پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت تپه

در سال 1377 خورشیدی برای جلوگیری از تخریب بیشتر شهر باستانی اونتاش و قدیمی ترین زیگورات، طی توافقی بین سازمان میراث فرهنگی ایران، یونسکو، بنیاد اعتباری ژاپن و همکاری موسسه کراتر فرانسه (موسسه بین المللی حفاظت از بناهای خشتی) طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطه باستانی چغازنبیل در زمینه های مختلف علمی آغاز شد. در این رابطه یک پایگاه دائمی پژوهشی شامل بخش های آزمایشگاه، کارگاه حفاظت و مرمت آثار، کتابخانه، انفورماتیک، تالار کتیبه، موزه و بخش اداری در محل موزه هفت تپه ایجاد و تجهیز گشت.

چارچوب کلی پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت تپه به دو بخش مطالعاتی و اجرایی تفکیک شده است. در بخش مطالعاتی این پایگاه مواردی مانند جمع آوری اطلاعات، مستندسازی، مطالعات باستان شناسی، معماری، زمین شناسی، شناخت مواد و مصالح، محیط زیست، حفاظت و مرمت، ژئوفیزیک و...گنجانده شده و در بخش اجرایی نیز انجام اقداماتی حفاظتی و مرمتی مجموعه تاریخی بر مبنای اطلاعات بدست آمده انجام می گیرد.