باستان شناسان در فصل دوم کاوش تپه نقاره چی نتوانستند اشیای تدفین خاصی را بدست آورند

ایلنا/ براساس خبرهای واصله، باستان شناسان در فصل دوم کاوش تپه نقاره چی نتوانستند اشیای تدفین خاصی را بدست آورند.

فصل دوم کاوش تپه نقاره چی نهاوند با پیشنهاد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان و با اخذ مجوز از پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در فروردین 1401 به مدت 45 روز انجام شد.

در سال 1309 بود که ناصرالدین شاه، سفر خود به سوی عراق عجم و کردستان را شروع کرد. دکتر فوریه پزشک مخصوص شاه و محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات همراه شاه بودند. شاه خاطرات خود را در این سفر به رشته تحریر درآورده است. او در این نوشتار اطلاعات زیاد و دقیقی از اوضاع سیاسی، اجتماعی، طبیعی و مردم شناسی و همچنین باستان شناسی ارائه کرده است. اولین کاوش نه به قصد بدست آوردن گنج، بلکه به خاطر آگاهی از آئین و رسوم مردم محل در حوزه محلات، به دستور ناصرالدین شاه انجام شد.

دومین کاوش که در همین سفر به انجام رسید کاوش تپه نقاره چی در نهاوند بود. عزالدوله توصیف این کندوکاو را به محمد حسن خان اطلاع می دهد. هنگام سفر شاه به نهاوند، موضوع تپه نقاره چی مجددا مطرح می شود و شاه دستور کاوش می دهد که نشان می داد ابعاد و اندازه تپه، مصالح بکار رفته در بنا و وضعیت دالان مکشوفه، وجود در سنگی و تابوتی که فقط چند قطعه استخوان در آن قرار داشته و ابعاد و اندازه تابوت که کاملاً با تابوت های کشف شده دوره اشکانی مطابقت دارد.

تپه نقاره چی پشته کم حجمِ منفردی در میان اراضی کشاورزی و باغات حاشیه جنوب غربی شهر نهاوند است که در طول سالهای متمادی دخل و تصرفاتی در آن صورت گرفته و موجب تغییرات ریختی وضعیت توپوگرافی آن شده است. ارتفاع تپه در بلندترین نقطه نسبت به سطح اراضی دامنه حدود 5 متر است. وضعیت توپوگرافی سطح و رأس تپه به دلیل دخل و تصرفات صورت گرفته و خاکبرداری های انجام شده، برهم ریخته و تغییر یافته است، به گونه ای که در حال حاضر شیب سطح تپه از جنوب شرق به شمال غرب و غرب است و یال نیمه غربی از ارتفاع کمتری نسبت به یال دیگر جهات برخوردار است.

گودال های حفاری غیرمجاز، ایجاد ترانشه کاوش در میانه سطح و یال غربی تپه، در طی عملیات کاوش فصل نخست به سال 1398 (به سرپرستی مهدی رهبر)، مجموع دخل و تصرفات صورت گرفته در تپه است که در حال حاضر آثار و شواهد آن به خوبی قابل مشاهده است. حجم گسترده ای از دامنه، یال و سطح ضلع شرقی تپه در طول سالهای متمادی مورد خاکبرداری قرار گرفته است. در حال حاضر تمامی طول دامنه غربی تپه را کانال یا جوی آب دربرگرفته است.

در زمان کاوش سطح تپه را پوشش گیاهی خودرو دربرگرفته بود. در حال حاضر حاشیه دامنه شرقی و جنوبی تپه به اراضی کشاورزی و حاشیه و دامنه شمالی و غربی به باغات میوه محدود شده است. براساس بررسی های سطحی در سطح و حاشیه تپه نقاره چی مواد فرهنگی، خصوصاً قطعات سفالی بدست نیامد. به طور کلی بر مبنای گزارشات بر جای مانده از دوره قاجار، سطح و دامنه تپه نقاره چی توسط کشاورزان منطقه مورد خاکبرداری قرار گرفته است. از آن رو که در زمان قاجار و پهلوی بخشی از اراضی کشاورزی منطقه به زیر کشت خشخاش می رفته است. لذا خاک حاصل از کندن تپه، جهت غنی سازی و رشوه دهی به اراضی کشاورزی مورد استفاده قرار گرفته است.

براساس گزارش محمد حسن خان اعتمادالسلطنه و دکتر فوریه، به سال 1298 قمری تپه نقاره چی در همان زمان به همین نام معروف بوده و شناخته میشده است. در خصوص وجه تسمیه این اثر هیچگونه اطلاعات مکتوبی بدست نیامد و دلیل و تاریخچه نامگذاری آن مشخص نیست.

محسن جانجان (دانشجوی مقطع دکتری باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی) در شرح عملیات میدانی گزارش فصل دوم کاوش تپه نقاره چی نهاوند، استان همدان آورده است:

در فصل اول کاوش تپه نقاره چی به سال 1398 که به سرپرستی مهدی رهبر انجام پذیرفت، در میانه ضلع غربی تپه و سطح شیب یال غربی، ترانشه ای به ابعاد 10 در 10 ایجاد و پس از کاوش حجمی به ارتفاع حدود یک متر در آن، ابعاد ترانشه در فضای مرکزی به 10 در 4 متر محدود شد و کاوش در آن تداوم یافته است. در پایان عملیات کاوش فصل اول، تمامی سطح و فضای ترانشه، بوسیله انباشت های حاصل از کاوش مجدد پُر شده است. با توجه به اینکه در فصل نخست کاوش بخش بسیار محدودی از ساختار معماری در تپه نقاره چی مشخص شده است، لذا در فصل دوم کاوش (فصل حاضر)، مجدداً ترانشه ایجاد شده در فصل اول مورد بازخوانی قرار گرفت و کاوش در آن تداوم یافت.

براساس مقاله باستان شناسان در فصل دوم کاوش تپه نقاره چی نتوانستند اشیای تدفین خاصی را بدست آورند، باید بدانید که در این فصل از کاوش ترانشه ای در ابعاد 10 در 1.10 متر در میانه نیمه غربی تپه ایجاد و در ابتدا در مرکز ترانشه فضایی محدود به ابعاد 10 در 4 متر (همان ترانشه فصل نخست) مورد کاوش قرار گرفت. در این فصل فضای در نظر گرفته شده در راستای طولی شرقی غربی به طور کامل کاوش گردید و ساختار معماری پدیدار شده کامله مشخص گردید. پس از خواناسازی فضای راهرو و فضای مرکزی آرامگاه، ابعاد ترانشه در گوشه جنوب شرقی افزایش یافته و کاوش گردید.

براساس گزارشی که از دکتر فوریه پزشک مخصوص ناصرالدین شاه و محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات وقت برجای مانده است، با توجه به توصیف دقیق و ترسیم ویژگی های ساختاری اثر، همچنین به درستی بر دوره زمانی اثر نیز اشاره شده است. از ضروریات مطالعه دوره های فرهنگی در مطالعات باستان شناختی، وجود آثار، شواهد و یافته های فرهنگی است که کمیت آن تا حدود زیادی بر دقت نتایج تأثیرگذار است. از دوره فرهنگی سلوکی باتوجه به مدت زمان محدود حکومت یونانی ها بر ایران آثار و شواهد محدودی برجای مانده است. همچنین، باتوجه به این که سلوکیان بیگانگانی بودند که با اعمال زور و هجوم خصمانه حاکمیت بر ایران را در دست گرفتند، لذا از پیشینه فرهنگی در این سرزمین برخوردار نبودند. از این منظر یافتن آثار و شواهد معرف فرهنگ سلوکی ارزشمند و حائز اهمیت است.

تپه نقاره چی یکی از معدود آثار معرف دوره سلوکی است که کاوش باستان شناختی آن می تواند در شناخت شیوه های معماری و فرهنگ سلوکی موثر باشد. در نتیجه کاوش فصل دوم تپه نقاره چی ساختار منظم معماری، معرف بنایی منفرد مشخص شد. از این اثر نه یافته فرهنگی قابل توجهی (به منظور تعیین گاهنگاری) بدست آمد و نه سند تاریخی مکتوبی در دست است. به نظر می رسد جهت تعیین دوره زمانی تپه نقاره چی باید به شیوه تدفین و عناصر و ویژگی های معماری استناد نمود و با مقایسه اثر با نمونه های مشابه تا حدودی به تحلیل زمانی آن پرداخت.

از دیگر مشکلات مطالعات باستان شناختی تپه نقاره چی، غارت های صورت گرفته در دوره های گذشته است که اشیاء (احتمالی)، همراه با تدفین را خارج نموده و از بین برده اند. لذا، به طور کلی هیچگونه شیء یا بقایای فرهنگی جهت تاریخگذاری از تپه نقاره چی بدست نیامد. براساس متون تاریخی و یافته های باستان شناختی در دوران تاریخی، نزدیکترین آثاری که بتوان تپه نقاره چی را با آنها مقایسه نمود، نوعی سنت یا آئین تدفینی در دوره هلنی و سلوکی است که البته تاکنون در میان مرزهای جغرافیایی و سیاسی ایران کشف و شناخته نشده است.

به همین منظور در خارج از مرزهای ایران اگر بتوان شواهد و مستنداتی مشابه با تپه نقاره چی را جستجو نمود، شرق آناتولی و مناطق شرقی فرهنگ هلنی، نزدیکترین حوزه جغرافیایی است که تاکنون آثاری مشابه با تپه نقاره چی در آن شناسایی و کاوش شده است.

مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که سنت تدفین با روش ایجاد گور تپه ها (تومولوس)، از هزاره سوم قبل از میلاد رایج بوده که در دوره پس از هخامنشی و هلنی در مناطق تحت نفوذ فرهنگ هلنی به شکلی غنی تر و پُرتکلف تداوم می یابد. این نکته که در ایجاد تومولوس ها بر بلندی، وسعت و نیز قرار گرفتن آنها در مجاورت آبراهه ها تاکید دارد، مبحثی ظریف است که در ایجاد تپه نقاره چی نیز رعایت شده است. ایجاد تپه ای بلند از جمله ویژگی های مکانی تپه نقاره چی است.

قطر تومولوس ها از حدود 25 متر تا 65 متر متغیر است. اگرچه اکثر آنها بین 30 تا 40 متر قطر دارند، در بسیاری از موارد، به ویژه در ترواد و لیدیا، آنها در دسته های خانوادگی قرار می گرفتند و هر تومولوس از فراز سایرین قابل مشاهده بود. باید توجه نمود که تپه نقاره چی، پشت های منفرد در میانه دشتی مسطح است که از دوردست قابل روئیت است. چنانچه تپه نقاره چی را در منظر تاریخی و طبیعی آن بررسی نماییم، این اثر از نظر ساختاری دارای تمامی ویژگی های تومولوس های سنت یونانی (هلنی) است.

نکته دیگری که در بررسی تومولوس ها به آن توجه می شود میزان ثروت موجود در تومولوس ها و سازه های مقبره و هدایای مرتبط با آن است. احداث یک بنا منحصراً جهت تدفین یک فرد و نیز اختصاص و تهیه تابوت سنگی تراش خورده بیانگر اهمیت جایگاه اجتماعی و سیاسی فرد متوفی است که او را در ردیف سرداران، جنگاوران و حتی شاه قرار می دهد. همانطور که در گزارش های مربوط به بررسی تومولوس ها آمده، تومولوس های دوره ایرانی در امتداد رودخانه گرانیکوس نیز نمادی از وضعیت سیاسی فرهنگی منطقه بودند. اما، ساخت آنها به جای ویژگی های مدنی، به دلیل رقابت اشرافی انجام شد و سازندگان بیشتر بر اندازه، تعداد و موقعیت استراتژیک تمرکز کردند تا انجمن های افسانه ای در این منطقه.

بکارگیری مواد و مصالح خاص مانند آجر، خشت و سنگ، ایجاد بنایی با پلان مشابه و نزدیک به بناهای آرامگاهی هلنی و یونانی رومی، مکان گزینی خاص در مرکز دشت و نزدیک به رودخانه بزرگ و دائمی، تماماً ویژگی هایی است که تپه نقاره چی را در ردیف آثار با شاخصه هلنی و یونانی قرار می دهد. تداوم کاوش در تپه نقاره چی می تواند شواهد و اطلاعات بیشتری جهت روشن ترشدن بازه زمانی و تفکرات فرهنگی و سیاسی پدیدآورندگان این اثر در اختیار قرار دهد.