گزارشی کوتاه از فصل دهم پژوهشهای بین المللی باستان شناسی در محوطه ریوی دشت سملقان

ایلنا/ براساس خبرهای واصله، گزارشی کوتاه از فصل دهم پژوهشهای بین المللی باستان شناسی در محوطه ریوی دشت سملقان ارائه شد.

در پاییز سال 1401 فصل دهم کاوش مشترک هیئت ایرانی آلمانی محوطه تاریخی ریوی به انجام رسید. محوطه ریوی در شمال شرق دشت کوچک سملقان و محصور در رشته کوههای البرز شرقی و در حوضه آبریز رودخانه اترک میانی در استان خراسان شمالی واقع شده است.

فصل هشتم و نهم این کاوش ها در سایه محدودیت های ویروس کرونا و بدون حضور همکاران آلمانی به انجام رسید و فصل دهم نیز به دلیل شرایط سیاسی کشور بدون حضور گروه آلمانی اما با حمایت و همکاری آنها انجام شد. باتوجه به شرایط محوطه ریوی که همواره مورد تهدید کوره های آجرپزی قراردارد، در روند فصل دهم نیز همچون فصول گذشته علاوه بر مطالعات باستان شناسی، به فعالیت های مرمتی و ساماندهی محوطه هم پرداخته شد.

ساماندهی مسیرهای گردش سایت، مرمت بقایای معماری ساختمان خزانه و ساختمان تالار ستوندار و تجهیز امکانات کارگاهی از جمله فعالیت هایی بود که در روند کاوش فصل دهم و از محل اعتبارات کاوش به انجام رسید. کاوش های باستان شناسی این فصل در تکمیل برنامه های پژوهشی سالهای گذشته و با هدف بررسی فرضیات در بخش شمالی، مرکزی و جنوبی محوطه ریوی با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور و با حمایت پژوهشکده باستان شناسی در پاییز 1401 به انجام رسید.

محوطه امروزی ریوی از چهار تپه D و C، B، A تشکیل شده است. این تپه های چهارگانه در راستای شمالی جنوبی و با فاصله 300 تا 600 متر از یکدیگر قرار دارند. از تپه ریوی D تنها یک چهارم به ارتفاع 4 متری باقی مانده و سایر بخش های آن توسط کوره آجرپزی تخریب شده است. طبق بررسی تصاویر هوایی، پیش از سال 1357 یک تپه دیگر در مرکز محوطه ریوی وجود داشته که وسعت آن از تمامی تپه ها بیشتر بود اما متأسفانه در ابتدای دهه 60 شمسی با استقرار دو کوره آجرپزی در مرکز محوطه، این تپه نیز کاملاً تخریب شده است.

محمد جواد جعفری (مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی محوطه تاریخی ریوی) و یودیت تومالسکی (رئیس موسسه باستان شناسی آلمان در ایران) با اشاره به شرح عملیات میدانی آورده اند:

در روند فصل دهم کاوش های باستان شناسی محوطه تاریخی ریوی، محدودیت های کرونایی کمتر شد و شرایط مناسبی برای انجام کار میدانی فراهم شد. اما به دلیل غایب بودن گروه آلمانی، حجم فعالیت ها کمتر از حد پیشربینی و محدود به کاوش در چهار نقطه از سایت گردید. نقطه اول بر سطح تپه ریوی A و در ادامه کاوش سال قبل قرار داشت. نقطه دوم در 50 متری شرق تپه ریوی A قرار داشت که در سالهای گذشته مورد بررسی ژئوفیزیک قرارگرفته بود.

یافته های این دو ترانشه، شامل تعدادی گور و بقایای معماری خشتی و تعداد زیادی پیت با توالی گاهنگاری دوران آهن 3 تا به دوران اشکانی بود. لذا در فصل دهم نیز در مجاورت این ترانشه ها، دو ترانشه دیگر ایجاد و کاوش شد که هدف از انجام آن، شناخت گستردگی و تراکم گورها و بقایای معماری و خشتی بود. سومین نقطه ای که در فصل دهم مورد مطالعه و کاوش قرار گرفت تپه ریوی D یا ساختمان خشتی خزانه بود.

نقطه چهارم در سطح تپه ریوی B قرار داشت که پیشتر در روند کاوش سال 1393 مورد مطالعه لایه نگاری قرار گرفته بود و بقایایی دو دژ از دوران اشکانی و ساسانی در آن یافت شده بود. در فصل دهم بخشی از دیواره شرقی این تپه با هدف شناخت بیشتر وضعیت معماری این دو دژ مورد مطالعه قرار گرفت.

برنامه مطالعاتی فصل دهم کاوش های باستان شناسی محوطه تاریخی ریوی بر بنیان مطالعات پیشین و پرسش هایی استوار بود. نتیجه پژوهش های گذشته در شمال محوطه ریوی کشف یک گورستان در لایه های خاک بکر از میانه هزاره دوم پیش از میلاد و کشف لایه ها و بقایای معماری استقراری از دوران تاریخی بر سطح این گورستان را دربر داشت. پرسشی که در این خصوص وجود داشت ماهیت بقایای معماری تپه ریوی B و چگونگی بقایای استقراری پیش از دوران اشکانی در این بخش از محوطه بود. نتایج بدست آمده از مطالعه بخش شمالی محوطه گویای سه مرحله استقراری در تپه ریوی B بود. مرحله سطحی مربوط به بقایای یک دژ از دوران ساسانی بود که روی ساختارهای تخریب شده یک دژ دیگر ساخته شده بود.

از معماری مرحله سوم یک دیوار با جهت شمالی جنوبی و دو تنور ایجاد شده در خاک بکر کشف شد که این بقایا به همراه خرده سفال های متفاوت، بقایای استقراری پیش از دوران اشکانی یا اوایل این دوران را تأیید میکرد. سفال های خاکستری داغدار، نخودی منقوش، قهوه ای داغدار و سیاه داغدار از جمله گونه های سفالی شناسایی شده در مرحله سوم بود که میتوان دورانی از میانه هزاره اول پ. م تا اوایل دوران اشکانی را برای آن پیشنهاد نمود. در جنوب محوطه نتایج کمی متفاوت بود.

در ترانشه هایی که در فضاهای مختلف ساختمان خزانه ایجاد شد شواهد بسیار جالبی از جزئیات معماری و اثر مهرهای گلی یافت شد. در میان اثر مهرها چهار نمونه نقش انسانی جالب کشف شد که شباهت به اثر مهرهای دوران سلوکی و اوایل دوران اشکانی دارند. اما، مطالعه تکمیلی و شناخت کامل آنها نیاز به زمان بیشتری دارد که در انتشارات آینده به آن خواهیم پرداخت. باتوجه به پلان ساختمان خزانه و مواد باستان شناسی که تاکنون بدست آمده، فرضیه کاربری خزانه همچنان برای این بنا پابرجاست و به نظر می رسد این بنا در ارتباط با یک بنای حکومتی و یا مذهبی مهم در مجاورت خود بوده است.

به نظر می رسد توالی گاهنگاری از ابتدای هزاره اول پ. م تا دوران اشکانی بوده و هر زمانی که استقرار در این محدوده برای مدتی متروک بود، تدفین ها به صورت پراکنده انجام شده است. در فصل دهم کاوش تنها یک گور کشف شد و این گور نیز در میان بقایای معماری دوران آهن 3 حفر شده بود.