جشن سده یک رویداد بزرگ فرهنگی است

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده و گزارشات منتشر شده، جشن سده یک رویداد بزرگ فرهنگی است.

کشف آتش از مهمترین اتفاقات زندگی بشر است؛ روشنی، آتش، نور و خورشید همیشه مظهر زندگی و رویش و بالیدن بوده است. از این رو آتش نزد ایرانیان بسیار محترم بوده و بر همین اساس در باور عامه و نظر برخی پژوهشگران، یکی از علل برگزاری «جشن سده» به کشف آتش نسبت داده شده است.

وجه تسمیه دیگر «جشن سده» در باورها و برخی متن های بازمانده از گذشته این است که اولا ایرانیان باستان سال را به دو فصل تقسیم می کردند که فصل دوم از آبان شروع میشد؛ از این زمان تا دهم بهمن که زمان برگزاری جشن سده است، 100 روز می گذشت و به این علت جشن آتش را «جشن سده» می نامند. دیگر آنکه ایرانیان باستان معتقد بودند آتشی که در این روز افروخته می شود، سمبل و نشانه گرم شدن زمین و آماده شدن برای ورود به فصل بهار است.

در «جشن سده» که در آغاز شامگاه دهم بهمن برگزار می شود، زرتشتیان و موبدان گرد آتش حلقه می زنند و در حالی که دعای «آتش نیایش» می خوانند مردم در پشت سر آنها قرار می گیرند، سپس هیزم ها را آتش می زنند و در ادامه به شاهنامه خوانی و اجرای موسیقی می پردازند.

«جشن سده» که امسال مشترک از سوی ایران و تاجیکستان در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت جهانی شد، پیش تر و در سال 1398 در فهرست ملی ایران ثبت شده و وزیر وقت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در بخشنامه ای دستور پاسداشت و زنده گردانی این کهن آیین را به استانداران کشور ابلاغ کرده بود.

با این حال و با وجود اینکه «جشن سده» جزو آیین های باستانی کشور است و از ابتدا به منطقه خاصی اختصاص نداشته، اما در روزگار فعلی این مراسم به شکل خاص در میان زرتشتیان و حوزه های فرهنگی کرمان، یزد، شیراز، اصفهان و به ویژه روستاییان خراسان برگزار می شود که البته به نظر می رسد این موضوع وابسته به حضور بیشتر زرتشتیان در این مناطق باشد.

هرچند برگزاری این مراسم در این مناطق و در دوره های مختلف با اما و اگرهایی همراه بوده، چنان که پیگیری ها در سالهای 93 و 95 بیانگر وجود برخی محدودیت ها در برگزاری این مراسم بوده است. محدودیت هایی که گاهی به دلیل در نظر گرفتن یک ساعت خاص برای بازدید از جشن سبب میشده تورهای گردشگری نتوانند برنامه ریزی مناسبی برای حضور گردشگر در منطقه خاص اجرای این آیین داشته باشند و گاهی نیز حوادث تلخی نظیر حادثه پلاسکو و یا حادثه اخیر کرمان باعث میشده تا جشن بدون حضور تمام اقشار و فقط با شرکت زرتشتیان برگزار شود.

«جشن سده» یک آیین ملی است که به عنوان میراث ناملموس شناخته می شود و به نوعی با فرهنگ و باور عامه مردم در ارتباط است، آیینی که البته به نظر می رسد شناخت افراد از آن به نسبت سایر آیین های باستانی همچون «شب یلدا»، «نوروز»، «چهارشنبه سوری» و...کمتر است، موضوعی که شاید بتوان ریشه های آن را در پرداخت کمتر به چنین آیین هایی در کتاب های درسی، رسانه ها و...دانست، هرچند محدود شدن اجرای آن در میان زرتشتیان نیز می تواند عامل مؤثری در شناخت کمتر تمام اقشار جامعه از آن باشد.

با این وجود و در شرایطی که به نظر می رسد استقبال از جشن هایی که متعلق به فرهنگ ایرانی نیست همچون «هالووین»، «کریسمس»، «ولنتاین» و...روز به روز در کشور به ویژه در میان جوانان در حال افزایش است. از سویی، نبود برنامه ریزی برای شناساندن آیین های باستانی کمتر شناخته شده ایرانی در کنار وجود برخی محدودیت ها در اجرای مراسم های مرتبط احتمالا سبب فراموشی بیشتر آیینی همچون «جشن سده» شده است.

در این زمینه حمیدرضا دالوند عضو هیات علمی پژوهشکده زبان شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به اینکه یکی از ویژگی های فرهنگ ایرانی وجود جشن های فراوان است، اظهار کرد: اگر به بنیان های فرهنگ ایرانی نگاه کنیم که نمونه کوچکی از آن در جامعه زرتشتی امروز منعکس شده، هر روز به نام یک فرشته است و هر روز انسان درگیر جشن و شادی است.

او با تاکید بر اینکه باید تفاوتی بین جشن و بزم قائل شویم، گفت: بخش اندکی از جشن یا پوسته ظاهری آن شادی است که معنایی عمیق در فرهنگ ایرانی دارد. جشن یک واژه هم ریشه با «ستایش» است که اشاره به شادی ناشی از نیایش پروردگار دارد که نشان دهنده امری قدسی است. در واقع انسان به چیزی باور دارد و آن باور سبب می شود فرد به شعف برسد و این خوشی عمیق و فراتر از این جهان است.

این کارشناس فرهنگ و زبان های ایران باستان با اشاره به اینکه جشن های باستانی به تناسب رویدادهای زمانی و کشاورزی شکل گرفته اند، افزود: نکته مهم در جشن های ایرانی، شکل گیری مشارکت جمعی است که افراد را کنار یکدیگر جمع می کند و در جشن هایی مانند «سده» این گردهمایی را در ابعاد وسیع تری شاهد هستیم.

او با بیان اینکه معمولا در جشن های باستانی نگاه «آن جهانی» وجود دارد، گفت: به عنوان مثال در «جشن سده» می بینیم که حتی خاکستر باقیمانده از آتش را به نشانه برکت بخشی روی زمین های کشاورزی می پاشند و همین عمل باعث تقدس خاکستر می شود که شاید در نگاه اول بی ارزش به نظر برسد.

دالوند پیرامون اینکه جشن سده یک رویداد بزرگ فرهنگی است، افزود: یکی دیگر از ویژگی های مهم جشن های ایرانی قدمت آنهاست، جشن های ایرانی معمولا به درازای تاریخ ایران قدمت دارند که این موضوع درباره «جشن سده» هم صدق می کند که هم در سنت ملی و هم در سنت دینی و پس از اسلام به این جشن توجه شده است.

او با تاکید بر اینکه جشن های باستانی به دلایل خاصی شکل گرفته، بیان کرد: همه این دلایل روایت هایی هستند که انسان برای توجیه عمل خود گفته است و نمیتوان هیچ کدام را حقیقت پنداشت، اما برخی روایت ها به گفتمان غالب تبدیل می شوند و برخی دیگر روایت های ضعیف تری هستند.

این پژوهشگر حوزه مطالعات زرتشتی پیرامون اینکه جشن سده یک رویداد بزرگ فرهنگی است، گفت: درباره «جشن سده» یک روایت به داستان کشف آتش توسط «هوشنگ پیشدادی» بر می گردد؛ در واقع روایت است که او در بیابان سنگی به طرف یک مار پرتاب می کند و این سنگ در برخورد به سنگ دیگری موجب شکل گیری آتش می شود، اما اینکه چقدر این موضوع واقعیت است یا چقدر شکل افسانه و اسطوره به خود گرفته جای پرسش دارد و احتمالا هیچ گاه به نتیجه نرسد. جوامع می توانند به دنبال علت ها بگردند، اما باید بدانیم که پرداختن به کارکرد این آیین ها مهمتر از کشف علت است.

او به روایات دیگر شکل گیری «جشن سده» پرداخت و افزود: موضوع دیگر، مسأله زمان و تقویم فصلی است که تناسب تغییر فصل را علت شکل گیری این جشن عنوان کرده اند که بیانگر پایان زمستان طولانی بوده است و ایرانیان باستان معتقد بودند از اول آبان تا دهم بهمن دوره طولانی زمستان سپری میشده و در این روز به اصطلاح کمر زمستان شکسته میشده است.

این کارشناس فرهنگ و زبان های ایران باستان با تاکید بر اینکه باید از علل شکل گیری جشن ها گذر کرد، گفت: نکته مهم، محتوا و جوهره این جشن هاست که اگر بتوان پاسخ درستی به آن داد، مشروعیت و تداوم این سنت ها برای ما مشخص می شود و با نگاهی فراتر از افسانه و اسطوره به این جشن ها می پردازیم. در بینش ایرانی آنچه اهمیت دارد خود انسان است که فرهنگ ایرانی بر مبنای انسان مداری و تکریم انسان استوار است.

او با اشاره به اینکه بر مبنای فرهنگ ایرانی حضور انسان روی زمین فلسفه خاص خود را دارد، اظهار کرد: انسان روی زمین رسالتی دارد. فرهنگ ما می گوید انسان معاونت خداوند را روی زمین برعهده دارد و از سوی خداوند مأمور است که توسط او، خیر بر شر، نور بر تاریکی، عدالت بر ظلم و...پیروز شود و این نگاه است که انسان ایرانی را رسالت مدار و مسئول قلمداد کرده است.

دالوند با بیان اینکه معنای مسئولیت تنها در بعد انسانی نیست و در فرهنگ ایرانی افراد حتی در قبال آب، آتش و سایر عناصر هستی مسئول هستند، گفت: تجلی احترام گذاشتن به این عناصر را در جشن ها و آیین ها می بینیم که یکی از نشانه های آن در «جشن سده» با تکریم آتش، گرما و نور توسط انسان اتفاق می افتد؛ چرا که آتش را علت تحولات زندگی بشر می دانند.

او با تاکید بر اینکه «جشن سده» یک رویداد بزرگ فرهنگی است، اظهار کرد: در روزگار فعلی بیشترین رواج این جشن در جامعه زرتشتیان است، اما در دوره های مختلف تاریخی پیش و پس از اسلام، در ایران فرهنگی این جشن برگزار میشده و در جریان جامعه اسلامی هم برقرار بوده است. در مواقعی این جشن به صورت سنتی در برخی جوامع محلی برگزار میشد اما در دوره فعلی به خودآگاهی بیشتری رسیده ایم و امروز با نگاه به گذشته می گوییم فرهنگ ایرانی مبتنی بر انسان است، بنابراین بر اساس همین فلسفه، «جشن سده» برای ما مشروعیت پیدا می کند که دیگر این آیین را تنها وابسته به کیش زرتشتی ندانیم و «جشن سده» را نیز همچون نوروز، شب یلدا و...متعلق به همگان بدانیم.

عضو هیأت علمی پژوهشکده زبان شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به بروز برخی تغییرات پس از انقلاب بیان کرد: به دلیل پیوند «جشن سده» با کیشِ زرتشتی و مسأله آتش، این جشن تا حدودی به جامعه زرتشتیان تقلیل پیدا کرد و شاید یکی از دلایلی که این جشن به نسبت آیین های دیگری همچون نوروز کمتر عمومی شده است، همین موضوع باشد.

دالوند با اعتقاد بر اینکه میتوان دو نگاه به این میراث ملی داشت، اظهار کرد: یک نگاه، رمانتیک و هیجانی است که در مقابل آن، نگاه عقلانی وجود دارد. در واقع باید به «جشن سده» به عنوان بخشی از هویت ملی بنگریم که پیش زمینه شناخت خود و کشورمان است. واقعیت وجود فرد وابسته به فرهنگ اوست. اگر به نگاه فرهنگ ایرانی به تکریم انسان بپردازیم که خیر و خلیفه اللهی است، تمام آیین ها از جمله «جشن سده» در حکمِ احکام امضایی در جامعه اسلامی تلقی می شوند و نه تنها باید اجرا شوند، بلکه باید حفظ شوند و ضمن پذیرش آن برای ترویجش نیز باید بکوشیم که خوشبختانه در جامعه امروز ایران، این نگاه فرزانگی در حال حاکم شدن است و از نگاه هیجانی قبلی گذر کرده ایم، به شکلی که جامعه و مسئولان فعلی به دنبال ثبت جهانی «جشن سده» می روند.

او پیرامون اینکه جشن سده یک رویداد بزرگ فرهنگی است، افزود: البته به خاطر نگاه تقابلی اولیه، برخی موضوعات از جمله «جشن سده» در سایه قرار گرفته اند که بعدتر این نگاه اصلاح شد و به نگاه مبتنی بر دانش و خرد رسیدیم، اما این موضوع مهم است که برای افزایش شناخت از این جشن فرهنگ سازی صورت گیرد.

این کارشناس فرهنگ و زبان های ایران باستان با بیان اینکه در دنیای مدرن یکی از مشکلات انسان بی رسالت است، گفت: این در حالی است که انسان ایرانی از گذشته رسالت مدار بوده است و به همین اعتبار تمام جشن های باستانی فلسفه پیدا می کند و این تنها راهی است که میتوان «جشن سده» و دیگر آیین ها را رشد داد تا تنها محدود به گروهی خاص نباشند.

او در پاسخ به این پرسش که لازم است چه راهکاری اتخاذ شود تا اقبال از جشن های باستانی ایران که ریشه در فرهنگ دارد افزایش یابد تا به دنبال آن شاهد رونق گرفتن برگزاری جشن های غیر ایرانی مانند «ولنتاین»، «هالووین» و...در کشور نباشیم؟ گفت: در اینجا موضوع سنت و مدرنیته مطرح می شود و در این نقطه است که دو دوره تاریخی پیش و پس از اسلام در یک سمت قرار می گیرند. در واقع، فرهنگ ایرانی خود دارای جوهره ای بوده که با اسلام تکمیل شده است. اگر انسان ایرانی که دارای فرهنگ کهن است، فهم درستی از میراث کهن و رسالت تاریخی خود نداشته باشد، گرایش به دنیای مدرن اتفاق می افتد.

دنیای مدرن بر مبنای ظواهر است که فردیت به جای مسئولیت جمعی قرار می گیرد و به همین دلیل اگر فهم درستی از میراث ملی کشور شکل نگیرد، به نکبت تاریخی گرفتار خواهیم شد که یکی از جلوه های آن گسترش مدرنیسم به صورت افراطی در جوامع است. اگر در جامعه با این سنت ها چالش داشته باشیم و روی بود و نبود آنها دعوا کنیم، فضا برای دنیای مدرن به صورت افراطی باز می شود، در حالی که اینجا دیگر فرهنگ ایرانی و فرهنگ اسلامی نداریم؛ زیرا اگر مدرنیسم صرف غالب شود هم فرهنگ ایرانی و هم فرهنگ اسلامی از دست می رود.