هیچگونه شواهد تاریخی و باستان شناختی مبنی بر وجود مسجد در تخت جمشید وجود ندارد

ایلنا/ براساس خبرهای واصله، هیچگونه شواهد تاریخی و باستان شناختی مبنی بر وجود مسجد در تخت جمشید وجود ندارد.

افشین یزدانی (باستان شناس) با اشاره به ادعای اخیر دو باستان شناس جوان در کشف «شواهدی از مسجد سلیمان در تالار آپادانای تخت جمشید» که به تازگی در یک نشریه باستان شناسی به چاپ رسیده، گفت: این مهم موضوعی درخور توجه و دقت ویژه است، چرا که در نوع مواجهه با داده های باستان شناختی و منابع تاریخی مشکلات و نقایص جدی در روند پژوهش مشاهده می شود که به دلیل رسانه ای شدن خبر آن و به جهت روشنگری افکار باید نکاتی مطرح شود.

او افزود: تعبیر یک نقش هندسی کوچک به «قبله نما» که صرفا به دلیل «موقعیت قرارگیری آن بر روی جرز غربی درگاه و همچنین کتیبه هایی [همان یادگاری نویسی ها] که در پیرامون آن وجود دارد» و در نتیجه درگاه کاخ آپادانا را «محراب و نمازگاه مسجد» دانستن نیز از نکات تأمل برانگیز است. در حالی که نقش ایجاد شده بر نمای درگاه فاقد هرگونه نشانه و نوشته بوده و هیچ مطالعه مقایسه ای نیز ارائه نگردیده مشخص نیست چگونه تعبیر «قبله نما» از آن شده است. تفاوت سبک کنده کاری نقش هندسی با 10 نمونه از 11 خط سوزنی بر روی جرز و کف درگاه، «اختلاف در گاهنگاری و هدف و قصد از ایجاد آنها» را پیشنهاد می دهد.

یزدانی با تاکید بر آنکه هیچ یک از 11 متن کوتاه به خط کوفی که عمدتا بسیار بدخط و درهم و به شکل خراشیده بر پایین جرز سنگی و کف درگاه یکی از ورودی های کاخ آپادانا ایجاد شده است نه به صورت مستقیم و نه غیر مستقیم به وجود یک بنای مقدس مذهبی اشاره ای نمی کند، گفت: نگارش چنین جملاتی به زبان و خط عربی با عناوین درخواست طلب غفران و آرزوی عاقبت به خیری یک شیوه مرسوم برای بازدید کنندگان سده های مختلف اسلامی از بنای تخت جمشید است همچنان که در یک نمونه که از کهن ترین یادگارهای دوران اسلامی بر دیوارهای کاخ تچر بشمار می رود شخصی به نام احمد ضمن بازدید از تخت جمشید طلب مغفرت و آمرزش می کند.

جدای از اینکه کیفیت نگارش سطحی و خراشیده گونه اکثر نوشته ها نشان از صرف زمان و حتی دقت بسیار اندک دارد، در حالی که نقر عبارت های مقدسی چون «اللهم» بر کف درگاه فرضیه نمازگاه بودن آن را به دلیل واقع شدن در زیر پای نمازگزار منتفی می کند، الگوی پراکنده و بی نظم و وجود سه یا چهار سبک مختلف در نگارش آنها، بر ماهیت «یادگاری» بودن این نوشته ها بر سطح سنگ های سیاه براق درگاه که بر روی دیگر سطوح سنگی تخت جمشید نمونه هایش قابل مشاهده است، تأکید دارد.

به گفته این باستان شناس، تلاش برای ارتباط دهی «تخریب چهره نقش های نمای پلکان کاخ آپادانا با زمانی که از آن به عنوان مسجد استفاده می شده است» یکی دیگر از استدلال های مطرح شده از سوی کاشفان مسجد سلیمان است. این ادعا با دو پیش فرض مطرح شده که یکی استناد به ممنوعیت ایجاد نقش چهره در میان مسلمانان و دیگری مرتبط دانستن وجود یک مسجد در محل تالار آپادانای تخت جمشید با تخریب نقش چهره هایی است که با قلم (میله) فلزی و به صورت شیارهای عمودی آسیب دیده اند.

در حالی که براساس گزارش های تاریخی می دانیم بخش بزرگی از تخریب نقش های تخت جمشید توسط هیأتی 60 نفره که از سوی والی فارس در دوران زمامداری شاه صفی (1038-1052 ه. ق) گسیل شده بود به وقوع پیوسته است، کاشفان مسجد سلیمان تلاش کرده اند تا تخریب های چهره و صورت نقش های نمای پلکان آپادانا را بسیار عقب تر از تخریب های صفوی و به تعبیر خودشان به هنگام تغییر کاربری بخش هایی از تالار آپادانا به مسجد سلیمان در سده های نخستین اسلامی پیوند دهند.

او ادامه داد: پیش فرضی ایده آل در راستای اثبات فرضیه نویسندگان مقاله که البته برای ابطال آن تنها کافی است سری به آرامگاه منسوب به اردشیر سوم بزنیم، جایی که با شیوه مشابهی از تخریب چهره و صورت نقش های اورنگ بران شاهی و نگاهبانان پارسی مواجه می شویم. آیا گور اردشیر سوم هم مسجدی دیگر در تخت جمشید سده های نخست اسلامی بوده که همانند مسجد ادعایی در کاخ آپادانا، تخریب چهره نقش برجسته های آن یک ضرورت اعتقادی به شمار می رفته است؟ قطعا خیر.

یزدانی تصریح کرد: اگر یک رکن استدلال کاشفان مسجد سلیمان در تالار آپادانای تخت جمشید «رویکرد نادرست در شناخت شناسی» جهت کسب اطلاعات از داده های باستانی باشد، رکن دیگر آن را باید «خوانش سطحی و شلخته از متون تاریخی» دانست. بپس از استقرار اسلام در ایران، برخی از اسطوره های ایرانی و اقوام سامی با یکدیگر آمیخته شد. نمونه ای از این آمیختگی در برخی از افسانه های مربوط به سلیمان و جمشید پادشاه افسانه ای ایران زمین دیده می شود به گونه ای که جمشید و سلیمان یک تن به شمار آمدند و ارگ شاهی شهر پارسه هخامنشی را «قصر یا تخت جمشید» و «تخت، مسجد و ملعب سلیمان» نام نهاد و پادشاهان فارس را «قائم مقام سلیمان» و «وراث ملک سلیمان» دانستند.

مشکل و خظای کاشفان شواهد مسجد سلیمان آن است که بدون توجه به «جنبه های اساطیری» در پس چنین نامگذاری هایی تلاش کرده اند تا با کنار هم نهادن شماری از داده های باستان شناسی که اساسا ارتباطی به یکدیگر ندارند و شرح آنها در رفت، مصداقی برای اطلاق نام «مسجد سلیمان» آمده در گزارش های تاریخی بیابند. غافل از آن که بنابر سفرنامه هایی چون مسالک و ممالک اصطخری و عجایب المخلوقات، «مسجد سلیمان» تنها نامی براساس اندیشه های اسطوره ای برای توصیف ویرانه های «تخت جمشید» بوده است: «مسجدی عالی است که پس از بالا رفتن از پلکان (نردبان) به آن وارد می شوند و نقش حضرت سلیمان و غلامان وی بر آن نقر شده و بنایی معَظم و معروف و کار دیوان است و مشابه آن به جهت عظمت تنها در شام و مصر یافت می شود.»

اما اینجا پرسش مهمی مطرح می شود و آن این است که حال که مسلم است ایرانیان تازه مسلمان شده تخت و قصر جمشید را مسجد سلیمان و تمثال جمشید اسطوره ای را «نقش سلیمان» و نقش برجسته های تخت جمشید را «غلامان سلیمان نبی» که پیش روی وی به صف ایستاده اند می پنداشته اند چگونه ممکن بود که بنا بر ادعای نویسندگان مقاله مورد بحث ما، جسارت به اقدام به تخریب صورت و چهره ایشان نمایند؟

او در پایان افزود: نتیجه سخن اینکه شاهد هستیم چگونه بی دقتی در خوانش متون تاریخی به همراه ارائه تعبیرهای ناآزموده برای داده های باستان شناسی به راحتی هر چه تمام می تواند در تضاد با شواهد تاریخی و میدانی موجود موجب نتیجه گیری های متفاوت شود و به عنوان مثال مسئولیت تخریب عامدانه بخش اعظم ارزشمندترین نقش های تخت جمشید را بر گردن ایرانیان به اسلام گرویده سده های نخست اسلامی بیندازد که نه تنها به تخت جمشید صدمه ای وارد نکردند که تختگاه شاهان پیشدادی خود را در دورانی که نقش های برجسته های آن به سادگی میتوانست نمادی از بت و بت پرستی تلقی و توسط متعصبان تخریب شود، نام تختگاه و مسجد سلیمان نبی بر آن نهادند آنچنان که آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد را نیز «آرامگاه مادر حضرت سلیمان» نامیدند.