نگاهی به نمایشگاه شهر سوخته اسطوره ای که تاریخ شد

ایلنا/ این خبر پیرامون نگاهی به نمایشگاه شهر سوخته اسطوره ای که تاریخ شد، برای شما نوشته شده است.

بدون تردید شهر سوخته یکی از برجسته ترین محوطه های باستانی عصر مفرغ در فلات بزرگ ایران است. این محوطه که در سال 1393 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، به اعتبار بیش از سه دهه کاوش های علمی، دستاوردهای بزرگ و کم نظیری داشته است. از کاوش های باستان شناسی انجام شده در این شهر بزرگ باستانی چنین استنباط می شود که در طول هزاره سوم پیش از میلاد، مردم این جامعه در رفاهی نسبی و صلح و آرامش با همسایگان خود زندگی می کردند.

عدم وجود هرگونه سلاح تهاجمی در میان هزاران قطعه شی گوناگون موید این نظریه است. مطالعات و پژوهش های انجام شده باستان شناسی و متخصصان میان رشته ای از جامعه ای کوشا و سرزنده که سازندگان و سامان دهندگان مبتکری نیز بوده اند، نشان دارند. در میان هزاران قطعه بدست آمده از کاوش های این شهر میتوان نمونه هایی از این خلاقیت راه مشاهده کرد؛ آثار جراحی جمجمه، وجود بخشی از یک خط کش چوبی به دقت 1 تا 1/5 میلیمتر، نقاشی و پویانمایی در روی یک جام سفالی، چشم مصنوعی، بخشی از یک پرگار چوبی، بافت پارچه های زیبا و ظریف در کنار هزاران شی مفید دیگر مورد استفاده در زندگانی روزمره این مردمان بوده است.

نمایشگاه «شهر سوخته، اسطوره ای که تاریخ شد» که این روزها در موزه ملی ایران درحال برگزاری است و تا 15 آذر ادامه خواهد داشت، نمایانگر بخشی از این تلاشهاست و درصدد آن است تا بازدید کنندگان با ظرایف و دقایق زندگانی یک جامعه باستانی آشنا شوند.

این نمایشگاه که بر پایه پوستر و عکس است، با گزیده هایی از چگونگی شناسایی و آغاز کاوش های باستان شناسی در شهر سوخته شروع می شود و از ویژگی های شهر سوخته می گوید. در واقع بازدید کنندگان در میان صفحاتی از تصاویر و نوشته قرار می گیرند که آنها را به اعماق تاریخ می برد و با کارگاه های کاوش های باستان شناسان و یافته های آنها آشنا می سازد.

براساس مقاله نگاهی به نمایشگاه شهر سوخته اسطوره ای که تاریخ شد، باید بدانید که در یکی از پوسترها با نام و جغرافیای شهر سوخته آشنا می شویم و در پوستری دیگری با گروه های باستان شناسی همراه می شویم. در ادامه هم سری به سفال ها، چشم مصنوعی، زیورآلات و…می زنیم.

نمایشگاه اینگونه آغاز می شود: شهر سوخته نام سلسله تپه های به هم پیوسته ای در حاشیه دلتای دریاچه هامون و فاصله کمی از رودخانه هیرمند در استان سیستان و بلوچستان است که در نیمه شرقی فلات ایران واقع شده است. این محوطه یکی از مهمترین مراکز شهرنشینی در شرق ایران است که به خاطر شرایط استثنایی حفاظت مواد بیوزیستی، از آن به نام آزمایشگاه طبیعی یاد می شود. این محوطه در روی تراس رسوبی کهنی در کنار شاخه پایانی دلتای قدیمی رودخانه هیرمند و 57 کیلومتری شهرستان زابل واقع شده است. بقایای منطقه مسکونی آن روی حدود 110 هکتار از این تراس و در کنار گورستان 40 هکتاری آن قرار دارد.

مرحله اول کاوش در منطقه مسکونی و گورستان شهر بین سالهای 1967 و 1978 از سوی باستان شناسان موسسه ایزمئو، ایزیائو به سرپرستی ماریتسیو توزی و همکاری باستان شناسانی چون مارچللو پیپرنو، سندرو سالواتوری، رافائل بیشونه و متخصصان گوناگون دیگر و با همکاری باستان شناسان ایرانی انجام شد.

مرحله دوم این کاوشها از سال 1376 آغاز شد و تاکنون ادامه یافته است. گروه مطالعات میراث فرهنگی دانشگاه سالنتو به سرپرستی انریکو اسکالونه نیز از سال 1395 به این تحقیقات پیوست و نمایشگاه «شهر سوخته، اسطوره ای که تاریخ شد» حاصل همکاری های موزه ملی ایران، پژوهشگاه میراث و گردشگری، پژوهشکده باستان شناسی و دانشگاه سالنتو است. تاکنون 20 فصل حفاری در بخشهای گوناگون این محوطه توسط گروه سید سجادی انجام شده است.

با این وجود، او به خاطر وسعت زیاد این محوطه تنها موفق به حفاری حدود 6٪ آن شده است. بازسازی یک جامعه دوران آغاز تاریخی و معرفی قابلیت های فرهنگی نیمه شرقی فلات ایران از اهداف اولیه این کاوش ها به شمار می رود. تاکنون بیش از 300 عنوان مقاله و کتاب نیز در این خصوص منتشر شده است.

پراکندگی آثار معماری، در شهر سوخته قابل تقسیم به سه بخش اصلی و سه بخش فرعی است که عبارتند از الف، منطقه بزرگ مرکزی شامل بخش های مسکونی شرقی مرکزی و بناهای یادمانی، ب، منطقه شمال غربی یا منطقه صنعتی و ت، بخش جنبی یا منطقه گورستان. آثار معماری بدست آمده در بخش مسکونی نشان دهنده وجود نوعی نظم و ترتیب در تقسیم بندی ساختمانها و واحدهای مسکونی است که توسط خیابانها و کوچه هایی از یکدیگر جدا می شوند. مهمترین بناهای شناخته شده شهر عبارتند از کاخ سوخته، بنای شماره 1، ساختمان 20، کارگاه 33 و مجموعه بناهای محله مسکونی شرقی.

ساختمان شماره 1: ساختمان شماره 1 در بخش مسکونی شمالی، یکی از بزرگترین ساختمان های کاوش شده در شهر سوخته که حدود 1600 متر مربع وسعت دارد. در اینجا شش فاز ساختمانی به ترتیب از قدیم به جدید A-F است که پنج فاز آن متعلق به دوره های IV- II (2700.2200 پ. م) است. بررسی ها نشان می دهد که کاربری این بنا از یک ساختمان ویژه همانند معبد در دوره II و پایین ترین لایه های استقراری تا واحد مسکونی یکپارچه در دوره III متفاوت بوده است. اوج گسترش پلان و متعلقات ساختمان را باید متعلق به میانه دوره III، یعنی فازهای ساختمانی D و E دانست که بیشترین شواهد معماری موجود در بناست.

ساختمان شماره 20: این ساختمان در شمال غربی ساختمان شماره 1 و شرق بخش صنعتی قرار دارد. ابعاد ساختمان کاوش شده در حال حاضر 15 در 20 متر است که تمام ساختمان را در بر نمی گیرد و مجموعه اصلی احتمالا بزرگتر بوده است. شواهد موجود نشان می دهد که این ساختمان پس از متروک شدن دیگر مورد استفاده قرار نگرفته و به مرور زمان با ماسه بادی پر شده است. این ساختمان در مجموع دارای 12 فضای معماری منسجم خشتی در جهت شمالی جنوبی است که دیوارها به صورت راست گوشه و قائم بر یکدیگر دارای ضخامت تقریبی 70 تا 80 سانتیمتر است و با اندود گل سفید رنگ و بک لایه اندود اخرایی رنگ در ورودی فضاها پوشیده شده است.

ساختمان شماره 26: کارگاه 26 در مربع SD در منطقه مسکونی مرکزی و غربی چاله پست شرقی شهر سوخته واقع شده است. کاوش در این کارگاه در مساحتی بالغ بر حدود 1000 متر مربع انجام شده است. سه لایه یا فاز معماری طی کاوش های این ساختمان مشخص شده که مهمترین آنها مرتبط با لایه نخست است که شامل سه بخش اصلی دالان با دیوارکهای پشتیبان، اتاق های انباری و مجموعه فضاهای مسکونی جنوبی مرسوم به اتاق های سوخته است. ساختار استوار دیوارهای این لایه همراه اندود یک دست سفید و ضخیم از مهمترین عوامل حفظ بقایای معماری در اینجا بوده است.

سفالهای بدست آمده از این بخش ها در طیف متنوعی است که از نظر گونه شناسی فاز 3 دوره III و فاز 2 دوره IV را پوشش می دهد و تاریخی بین 2400.2300 پ. م را در بر می گیرد. در کنار یکی از دیوارکهای پشتیبان دالان تعداد هجده عدد خمره سفالی با خمیره قرمز و پوشش غلیظ اخرایی یا قهوه ای و خمیره خاکستری بدست آمده که از نظر پوشش و شکل با سفال های دوره IV شهر سوخته و منودیگاک IV قابل مقایسه اند و تمام این خمره های پیازی شکل یکجا و روی هم چیده شده بودند.

براساس مقاله نگاهی به نمایشگاه شهر سوخته اسطوره ای که تاریخ شد، باید بدانید که کارگاه شماره 33 در دوره های مختلف نیز چندین پوستر را به خود اختصاص داده و از خانه موسوم به «خانه حیاط ها» گرفته تا دو ساختمان غربی و شرقی و آشپزخانه و…را در بر می گیرد.

گورستان شهر سوخته نیز بخش دیگری از کاوش های باستان شناسان را به خود اختصاص داده که در پوستری تحت عنوان «شهر خاموشان» به آن پرداخته شد. در این پوستر آمده است: گورستان شهر سوخته در بخش جنوب غربی شهر واقع شده و یکی از بزرگترین گورستان های دوران مفرغ است. محاسبات انجام شده براساس کاوش های باستان شناسی در این شهر تعداد گورهای موجود را بین 27500 تا 37500 تخمین زده که تعداد 972 از آنها حفاری شده است.

هر تدفین معمولا دارای یکی یا دو لیوان، یک کاسه، یک خمره کوچک، یک ظرف سنگی است که حاوی بقایای مواد غذایی گوناگونی هستند. به این مجموعه میتوان تعدادی مهره از سنگهای نیمه قیمتی یا ابزار سنگی و مفرغی و استخوانی را نیز اضافه کرد و در قبور زنان مجموعه فوق اغلب با وجود یک مهر و یک ظرف رنگارنگ کامل تر می شود.

مدارک بدست آمده از این قبور به روشن کردن وضعیت اجتماعی و طبقات مردم و شغل و مرتبه اجتماعی آنان و آیین های رایج این جامعه یاری رسانده اند. کشف نکاتی چون باورهای مذهبی/ اجتماعی، سن و سال، ریشه های مختلف نژادی و مهاجرتی، مشاغل، بیماری ها، علل و چرایی مرگ و میرهای دسته جمعی، وابستگی های خانوادگی، تاریخ تحول علوم و صنایع و هنرهای گوناگون همگی نشان از وجود یک جامعه پیشرفته و سازمان داده شده دارد.

در این گورستان 10 گونه ساختار قبری مختلف پیدا شده است: گودال های ساده، گودال های دو قسمتی، شبه سردابه ها، سردابه ها، گورهای مستعطیل خشتی، گورهای مربع خشتی، گورهای دو دیواره، گورهای دایره خشتی و گورهای دایره با در مسدود خشتی و تدفین سفالی. بیشترین گونه ساختاری قبرهای حفاری شده متعلق به گودال های دو قسمتی است و بلافاصله بعد از این گروه گودال های ساده قرار می گیرند و به این ترتیب این دو گونه ساختار رایج ترین گونه تدفین در شهر سوخته به شمار می روند.

در ادامه نمایشگاه نیز با یافته های کاوش ها همراه می شویم از سفال ها، مهرها، مرمرها، زیورآلات گرفته تا چشم مصنوعی، فلرگری، منسوجات و پارچه، لوحه ها و…در ادامه نقل تعدادی از این پوسترها و توضیحات آن آمده است:

سفال شهر سوخته: در خود محوطه و شهرک ها و روستاهای اطراف تولید می شد. خمیره اکثر سفال های شهر سوخته نخودی رنگ است. این خمیره در طیف گسترده ای از نخودی تا آجری و حتی مایل به سبز دیده شد. سفال خاکستری در درجه بعدی بوده که آن هم از فرآورده های کارگاه های شهر سوخته است و بیشترین آنها از کاوش در قبرستان پیدا شده است. مقدار سفال های قرمز و رنگارنگ بسیار کم بوده و سفال شهر سوخته در دو شکل ساده و غیر منقوش، منقوش و نزدیک به 170 فرم و شکل تولید میشد و در یک طبقه بندی کلی میتوان آنها را به کاسه، خمره، لیوان و بشقاب دسته بندی نمود.

مرمرهای شهر سوخته: براساس مقاله نگاهی به نمایشگاه شهر سوخته اسطوره ای که تاریخ شد، باید بدانید که ظروف مرمری شهر سوخته از نوع اشیای تجملی محسوب می شوند و کارکرد آنها به احتمال زیاد در ارتباط با ساخت و استفاده از مواد آرایشی و عطریات و نوشیدن مایعات خاص بوده است. این ظروف را میتوان به سه دسته کلی تقسیم کرد که عبارتند از کاسه های مخروطی، جام های پایه دار و هاون ها.

در حدود 90٪ ظرف ها را کاسه های مخروطی در بر می گیرند که عموما نمونه های سالم و کامل آنها از قبور چاله های دو قسمتی بدست آمده و به دوره دوم شهر سوخته تعلق دارند. جام های پایه دار از دیگر گونه های ظروف است که مشخصه ظروف مرمری شرق فلات ایران است. هاون های سنگی از نظر گاهنگاری به دوره ای جدیدتر (دوره سوم شهر سوخته) تعلق دارند و عموما از گورهای سردابه ای که از غنی ترین گونه های قبور شهر سوخته است، بدست آمده اند. سرمه دان ها، مشعل ها اغلب به شکل مکعب، استوانه یا شاخ هستند.

وزنه و مقیاس: درباره ابزارهای توزینی مانند وزنه ها و ترازوها در آسیای مرکزی و شرق ایران آگاهی های کمی موجود است تا جایی که تا به امروز تنها اطلاعاتی مربوط به یک وزنه به شکل اردک از تپه گنور منتشر شده است. در شرق ایران، وزنه های شهر سوخته نشان دهنده اولین شواهد مهم از وزنه های دوران مفرغ در منطقه ای بین دشت شوشان و دشت سند است که در منظری تاریخی نقش این مرکز سیستانی در پویایی تجاری و اقتصادی هزاره سوم پیش از میلاد را نشان می دهد. اگرچه به نظر می رسد نظام محلی استاندارد و مدونی در شهر سوخته وجود نداشته اما واحدهای وزنی دوران مفرغ درآنجا شناخته شده بودند و بنابراین به نظر می رسد بازرگانان برای تعیین قیمت کالاهای خود می بایست خود را براساس نظامهای توزینی منطبق کنند.

مهره های تزئینی شهر سوخته: این مهره ها به شکل های مختلف و از مواد گوناگونی چون سنگ لاجورد، فیروزه، عقیق، کریستال صخره ای، کالیست، سنگ آهک، مرمر، سنگ صابون، کلرایت، صدف های دریایی، استخوان، فلز و در موارد نادری از طلا ساخته شده و مجموعه آنها تشکیل دهنده گردنبند یا دستبندهایی از ترکیب چند سنگ با رنگهای مختلف است. بررسی های انجام شده نشان داده که مهره های ساخته شده از سنگ لاجورد، فیروزه و عقیق بیشترین مهره ها را تشکیل می دادند. مواد دیگری که کمتر به کار برده شده عبارتند از مرمر، سنگ آهک، فلز (مفرغ)، صدف، استخوان و سفال. از طلا برای پوشش مهره های چوبی و سنگ لاجورد استفاده شده است.

عود سوزها: در شهر سوخته گروهی از اشیا مرتبط با نور و آتش در قبور پیدا شده است که عبارتند از مشعل ها، اجاق های متحرک، عود سوزها و سایر شکل های پراکنده. اجاق ها، مشعل ها و عود سوزها صرفا داخل قبور دیده شده اند. گروه دیگری از اشیاء گلی، سفالی و فلزی پیدا شده اشیائی هستند که از آنها به عنوان عودسوز نامبرده شده است. در مجموع 61 عدد از این گروه از اشیاء بدست آمد. ترکیب اصلی عود سوزها عبارتند قسمت اصلی پایه، صفحه فلزی و آتشدان که آتشدان ها همواره از گل خام ساخته شده اند. شش گونه متفاوت و در عین حال با کاربری یکسان عود سوز در شهر سوخته پیدا شده است.

پیکره های شهر سوخته: تعداد بسیار زیادی از پیکره های انسانی و جانوری طی کاوش های شهر سوخته بدست آمده که از مواد گوناگونی چون سنگ، چوب، فلز، سفال، گل پخته و گل خام ساخته شده اند. بیشترین پیکره ها از گل خام یا از گل پخته ساخته می شدند و روش ساخت آنها نیز بسیار ساده بوده و نشان دادن جزئیات دقیق آناتومیکی بدن انسان یا جانور هدف اصلی سازندگان آن نبود.

براساس مقاله نگاهی به نمایشگاه شهر سوخته اسطوره ای که تاریخ شد، باید بدانید که پیکره های سنگی بسیار نادر هستند و تاکنون چند نمونه بیشتر از آنها بدست نیامده است. تنها پیکره فلزی قابل توجه شهر سوخته نیز پیکره زنی کوزه به سر است که در بررسی های منطقه مسکونی شرقی بدست آمده است که شاید بتوان آن را نیای آناهیتا به شمار آورد.

پیکره های جانوری شهر سوخته نیز از نظر کلی به دو گروه جانوران اهلی و وحشی تقسیم می شوند. حیوانات اهلی از گاو، بز، گوسفند گرفته تا خوک و گربه و سگ، شتر و است بیش از 90 درصد پیکره ها را تشکیل می دهند و جانوران وحشی نیز شامل پرندگان، خوک وحشی یا گراز، گورخر، بزسانان، غزال و گربه سانان است.

مهر: تولیدات مهری شهر سوخته در دوره اول استقرار (حدود 3550-3000 پیش از میلاد) هم در شکل ریختی و هم در مضامین تصویری به نمونه های غربی مشابهت های بسیاری دارند. مهرهای استوانه های با تولیدات دوره آغاز ایلامی که از شوش تا نواحی جیرفت شناخته شده و در بین النهرین در سومر و دیاله نیز گسترده بودند شباهت زیادی را نشان می دهد. وجود این مهرها و کشف دو لوحه آغاز ایلامی و سفال شوش III امکان طرح فرضیه حضور گروه های انسانی با ریشه و منشاء دشتهای خوزستانی یا نواحی پیرامونی آن در سیستان و به طور خاص شهر سوخته را می دهد. زمان تولید مهرهای استوانه ای در شهر سوخته را میتوان بین سالهای 3500 تا 2850 پیش از میلاد دانست. دوره ای که به نظر می رسد این گونه مهرها پس از آن کاملا ناپدید شده و مهرهای مسطح جایگزین آنها شده اند.

فلزگری: طی بررسی های انجام شده شواهد متعددی از فلزگری در شهر سوخته بدست آمده که نه تنها شامل اشیاء کامل بوده، بلکه نشانه های شاخصی از فعالیتهای مرتبط با ذوب فلز نیز دیده شده است. مصنوعات فلزی موجود از مس تقریبا خالص یا مس آرسنیک، آلیاژ مس با آرسنیک ساخته شده اند. مقدار آرسنیک در سرباره مس و قطعات تولید شده در طی فرآیند احیاء بسیار کم است اما در محصولات نهایی و کامل شده به میزان قابل توجهی افزایش می یابد. موضوعی که نشان دهنده افزودن عمدی آرسنیک به مس است. مصنوعات مفرغی، آلیاژ مس و قلع دیده نمی شود. اگرچه مواد و اشیاء بدست آمده مربوط به دوره ای هست که در دیگر مراکز جنوب غربی ایران به تثبیت رسیده است.

پارچه های شهر سوخته: نمونه های پارچه های باقی مانده در شهر سوخته بیشتر از هر محوطه باستانی دیگر فلات ایران است. بقایای روانداز، لباس و سایر محصولات پارچه ای بجا مانده همراه سایر مواد ارگانیک در شهر سوخته قابل توجه است.

لوح های شهر سوخته: در شهر سوخته تاکنون تنها دو لوحه نوشته پیدا شده است. نخستین گل نوشته یک شیء کوچک گلی با چند علامت کنده و اثر یک مهر است که در فاز دهم دوره اول شهر سوخته پیدا شده است. این گل نوشته تقریبا مستعطیل و یا در حقیقت ذوذنقه است. لوحه دوم نیز به شکل یک لوحه گلی مستعطیل شکل در سال 1400 و در نوزدهمین فصل کاوش در شهر سوخته در عمق حدود 4 متری پیدا در محله مسکونی شرقی و در پایین ترین لایه پیدا شد.

باتوجه به اثر مهر و قطعات سفالی همراه آن متعلق به 2900 پیش از میلاد است. این لوح شامل تعدادی علائم هندسی و اثر مهر است. در قسمت بالای لوحه و سمت راست آن سه خط کنده موازی وجود دارد در یک ردیف. این علائم از چپ به راست و به صورت افقی کنده شده اند. در زیر این علائم و پایین سطر پنجم اثر یک مهر استوانه ای وجود دارد. طول مهر 4 سانتیمتر بوده و دارای یک نقش گل چهار پر است.

در این نمایشگاه همچنین بیش از 50 اثر از کاوش های شهر سوخته که در موزه ملی ایران نگهداری می شود، به نمایش گذاشته شده که از سفال ها و پیکرک ها گرفته تا پارچه ها را در بر می گیرد تا بازدید کنندگان در عین خواندن مطالب پوسترها بتوانند اشیاء را به صورت واقعی ببینند و با آنها ارتباط برقرار کنند.

گزارش و عکس: معصومه دیودار