کشف معماری در دوشان تپه که احتمالا قدمت آن به دوره هخامنشیان باز می گردد

ایلنا/ براساس اخبار واصله، کشف معماری در دوشان تپه که احتمالا قدمت آن به دوره هخامنشیان باز می گردد، صورت گرفت.

یکی از دوره های بسیار مهم تاریخ و فرهنگ ایران در پیش از دوره هخامنشیان و پارسی، دوره مادهاست. مادها آنچنان که جغرافیای تاریخی به ما می گوید، دو مرکز مهم داشتند. مرکز حکومتی که در ایران غربی در پای الوند کوه (هگمتانه و همدان) واقع شده و دیگری ری که جانشین شهر تهران امروزی است. آنچنان که می دانیم و در متون یونانی آمده، ری بزرگترین شهر مادستان بوده است. در حقیقت میتوان گفت که هگمتانه پایتخت سیاسی بود و مرکز فرهنگی مادها شهر «ری» بود. این دوره تقریبا دوره ای کمتر شناخته شده در تاریخ ایران باستان است و کارهایی که مادها انجام دادند به نوعی مقدمه برآمدن شاهنشاهی جهانی هخامنشیان پارسی بود.

باستان شناسی دوره ماد، تابع پاره ای مشکلات است، چرا که به گفته باستان شناسان، هگمتانه هنوز آنچنانکه امید داشتند، پاسخ های کافی را در اختیار این حوزه نگذاشت. از حدود 70 سال پیش چند محوطه با استانداردها و معیارهای دوره ماد شناسایی و حفاری شد که از آن جمله میتوان به نوشیجان تپه ملایر، گودین تپه کنگاور و باباجان تپه نورآباد اشاره کرد که اطلاعات خوبی را درخصوص دوره ماد و عصر آهن 3 در اختیار باستان شناسان گذاشت. همیشه یکی از پرسش های باستان شناسان علاقمند به دوره ماد آن بود که مواد فرهنگی محوطه های شرقی تر مادها به مرکزیت «ری» چگونه می تواند باشد و چه بخش هایی از پازل فرهنگی را می تواند در اختیار بگذارد؟

«ری» باستان به زیر شهر تهران امروزی بلعیده شده و عملا امکان انجام کاوش های باستان شناسی آنچنان که باید وجود ندارد، چرا که بیشتر پلاکهای ثبتی در تهران بسیار گران هستند و امکان خرید زمینهای بزرگ فراهم نیست. اما به نظر می رسد که از حدود 40 سال پیش مشخص شد یکی از ایستگاه های شاهراه خراسان بزرگ چند منزل، قبل از «ری» در دوره ماد در «تپه ازبکی» بوده و این محوطه دارای مواد فرهنگی است که شاید شبیه آن را می توانستیم در «ری» بجوییم. بنابراین از نظر فهم تاریخ معماری و شهرسازی ایران، محوطه «ازبکی» می تواند پاسخ هایی به پرسش های اساسی باستان شناسان درخصوص شکل گیری معماری دوره هخامنشی و ماقبل آن، شکل گیری نهادهای حکومتی و تکامل آن در دوره مادها و هخامنشیان، تاریخ هنر و معماری این دوره در اختیار ما بگذارد.

یوسف مجیدزاده (باستان شناس) از سال 1377 تا سال 1384 شش فصل در تپه ازبکی حفاری کرد و در چندین تپه، کارگاه های بزرگ کاوش باز کرد. در تپه مرکزی پروژه لایه نگاری از صدر تا ذیل انجام شد و دژ بالایی تپه ازبکی بدست آمد. محوطه ازبکی در حقیقت نماد فرهنگی استان البرز محسوب می شود و مقامات فرهنگی استان به قولی جاه طلبی های معقولی در این خصوص دارند و قصد دارند تا پرونده ثبت جهانی تپه ازبکی را تهیه و تدوین کنند. اما ثبت جهانی باید منوط به کمیت و کیفیت اطلاعات علمی باشد. هرچند مجیدزاده کتاب ها و مقالات متعددی در خصوص ازبکی منتشر کرده است اما بیش از 20 سال از آن زمان می گذرد و دانش باستان شناسی نیز طی این سالها پیشرفتهای شگرفی داشت.

سختگیری های یونسکو نیز افزایش یافته و نیاز به تولید محتوا سبب شد تا فصل جدید کاوش به سمت حفاری در بافتهای جدید برود تا یافته های جدید بتواند باب تولید محتوا و انتشار مقالات و کتابهایی به زبانهای انگلیسی را فراهم کند و اهمیت این مجموعه را در سطح بین المللی بیان و شرایط را برای ایجاد پرونده ای شایسته برای ثبت جهانی «تپه ازبکی» در فهرست میراث جهانی یونسکو فراهم کند.

محوطه باستانی ازبکی دارای 5 محوطه و تپه باستانی شامل جیران تپه، مارال تپه، دوشان تپه، تختگاه ازبکی و تپه ازبکی یا دژ اصلی ازبکی است که کاوش های باستان شناسی در آنها طی سالهای متوالی ادامه یافته و حالا فصل هشتم کاوش در دوشان تپه آن به پایان رسیده است. این محوطه یک محوطه متعلق به دوره ماد است که سفال های خاکستری در دژ اصلی که دژ حکمرانی ازبکی بود و سفال های آلویی در تپه های اقماری که محل زندگی مردم معمولی بود، در آن کشف شده است.

مهرداد ملک زاده (سرپرست هیات کاوش باستان شناختی دوشان تپه ازبکی) در بازدیدی که خبرنگاران از تپه ازبکی داشتند، با اشاره به یافته های گذشته در این تپه باستانی گفت: با بافت معماری که در تپه ازبکی بدست آمده و همچنین بدست آمدن بافت معماری هم دوره آن در شهر پیرامونی از جمله در دوشان تپه که امسال روی آن متمرکز شدیم، تنوع و تکثر مواد فرهنگی که از گوموش تپه، مارال تپه و جیران تپه و تختگاه و…بدست آمده، مجموعه بهم پیوسته تطور فرهنگی در این بخش از فلات مرکزی ایران از هزاره های ششم و هفتم قبل از میلاد تا اواسط دوران اسلامی و دوران تیموری و صفوی را می توانیم کامل کنیم.

او ادامه داد: براساس اندک شناختی که من از معماری دوره عصر آهن دارم، در دوشان تپه مستقر شدیم. مجید زاده نیز در دهه های گذشته در کارگاه کناری، سه لایه معماری معرفی کرده بود که از بالا به پایین شامل معماری مادی، دو لایه معماری سفال خاکستری میشد. ما نیز بر این اساس در دوشان تپه در جستجوی معماری های شبیه به آن، کارگاهی 10 در 10 باز کردیم. در لایه های بالایی بافت معماری مربوط به کوچ نشینان را داشتیم و بعد هم در ادامه کاوش به ساختمانی بسیار مستحکم رسیدیم که دستکم براساس آنچه می بینیم یک ضلع آن هفت متر است و احتمالا ضلع دیگر آن هم هفت متر است و فضای بزرگی است که اگر در کف آن بایستیم، دیواره های آن حدود 3 و نیم متر ارتفاع دارد.

براساس شناختی که از معماری این دوره از محوطه نوشیجان و…داریم، احتمالا ارتفاع دیوارها حدود 10 متر بوده و چنین ساختمان عظیمی توسط مردم عامی نمی تواند ساخته شود، بلکه یک نهاد این ساختمان را ساخته و امیدواریم در فصول آینده کارگاه های بیشتری باز کنیم تا پلان این ساختمان کاملا شناسایی شود و اگر به معبر راه دارد، شناسایی شود و در نهایت بتوانیم بافت شهری و شیوه های زندگی اجتماعی را بازسازی کنیم و برگ جدیدی به تاریخ معماری ایران بیافزاییم.

ملک زاده خاطرنشان کرد: هرچند در ابتدای فصل کاوش برای شناسایی معماری عصر آهن 3 و ماد کار آغاز شده بود اما اکنون احتمال می دهیم که با معماری دوره هخامنشیان روبرو هستیم. البته این مهم باید تحت آزمایش قرار گیرد و بعد از پاسخ آزمایشگاه به صراحت میتوان در این خصوص صحبت کرد. با این وجود با توجه به خشتهای موجود، میتوان گفت شباهت زیادی به خشتهای دوره هخامنشیان که مربع و 40 در 40 یا 35 در 35 هستند، در دوشان تپه نیز با خشتهای مربع 35 در 40 روبرو هستیم که احتمالا مربوط به دوره هخامنشی است. با این وجود نمونه ها را برای انجام آزمایش های رادیو کربن و OSL ارسال کرده ایم تا به تاریخ گذاری مطلق دست یابیم. اگر اینچنین باشد به توالی استقراری که مجید زاده معرفی کرده بود، دوره هخامنشی هم افزوده خواهد شد.

سرپرست هیات کاوش باستان شناختی دوشان تپه پیرامون کشف معماری در دوشان تپه که احتمالا قدمت آن به دوره هخامنشیان باز می گردد، گفت: هشتمین فصل کاوش نیز با وجود اهمیت محوطه، با چالش های زیادی جهت تامین اعتبارات روبرو بود چنانکه این فصل از کاوش یک میلیارد و دویست هزار تومان هزینه داشته و تاکنون 85 درصد آن پرداخت نشده و کاوش های باستان شناسی در این محوطه باستانی با قرض و وام و بدهی مدت دار حمایتهای جنبی دیگر به پایان رسیده است.

این در حالی است که تپه ازبکی حدود 5 فصل کاوش نیاز دارد تا بتوان تولید محتوای لازم را برای آن داشت. در واقع اگر هر سال یک فصل کاوش داشته باشیم، کاوش در «تپه ازبکی» 5 سال زمان خواهد برد. مجیدزاده نیز 6 فصل کاوش داشت و حتی در برخی از فصول کاوش، بیش از 200 کارگر در اختیار داشت. این در حالی است که ما در ابتدای هشتمین فصل کاوش کمتر از 20 کارگر داشتیم که آنها نیز در اواسط حفاری به دلیل عدم دریافت حقوق قهر کردند و رفتند. از این رو از نیروهای کار همکاران جوان باستان شناس استفاده کردیم تا بتوانیم کار را پیش ببریم.

به گفته ملک زاده، تپه ازبکی با وجود اهمیتی که در استان البرز دارد، هنوز پایگاه ملی ندارد از این رو اعتبارات ملی و استانی به آن اختصاص نمی یابد.

او درخصوص احتمالاتی که برای کاربری معماری بدست آمده در دوشان تپه در نظر گرفته شده، گفت: هنوز نمی دانیم این سازه چه کاربری داشت. در پلان این دوره دیوارهای موازی داریم و از طریق ژئورادار و ژئوالکتریک، دیوارهای آن شناسایی شده است. احتمالا اتاق ها و راهروهایی داریم که به این اتاق ها راه پیدا می کنند. اگر اینچنین باشد، با توجه به شناختی که از معماری مادها و هخامنشیان داریم، احتمالا یک مجموعه انبار خواهد بود. اگر انبار باشد احتمالا تاسیسات دیگر حکومتی باید در نزدیکی آن هم وجود داشته باشد. تاکنون تبلت یا لوح خاصی پیدا نکرده ایم، چرا که حتی در تخت جمشید هم به غیر از الواح سلطنتی در مباروی تخت جمشید چنین چیزهایی پیدا نشد.

از دوره ای شیوه دیوانسالاری و وجود تبلت ها به دوره خشایارشاه و داریوش باز می گردد و بعد از آن خط آرامی بر روی پوست و پارچه و پاپیروس می نوشتند که در گذر زمان از بین رفت. اگر دستگاه دیوانسالاری را بتوانیم در دوشان تپه ازبلی پیدا کنیم خیلی خوش شانس خواهیم بود که بتوانیم مدرک نوشتاری پیدا کنیم. البته پلان معماری می تواند اطلاعات خیلی مهمی را در اختیار ما بگذارد. اگر معبر و فضاهای یک معبر را پیدا کنیم، می توانیم بر مبنای بازسازی شیوه چیدمان فضاهای معماری، به سمت بازسازی روابط اجتماعی، موضوعات اجتماعی و…برسیم.

ملک زاده درخصوص استفاده از ژئوفیزیک در تپه ازبکی نیز گفت: از این روش در تپه تختگاه و جیران تپه نیز استفاده کردیم و نشانه هایی از فضاهای معماری متعدد بدست آمد. با توجه به کشف معماری جدید در دوشان تپه میتوان گفت این معماری نوع جدیدی در معماری های شناسایی شده در تپه ازبکی است. در کف دوشان تپه با استخوان های جانوری متعددی روبرو شدیم که می توانیم به سمت بازسازی معیشت برویم. جو دوسر، جو اهلی در این محل بوده و همچنین استخوان گاو اهلی بدست آوردیم که احتمالا برای خوراک استفاده می شدند.

این باستان شناس همچنین درخصوص کاوش در جیران تپه گفت: کارگاه کوچکی در جیران تپه باز کردیم که به واسطه کاوش های گورستان ها توسط مجیدزاده رقم خورد. در آن بخش نیز برای کامل شدن مجموعه مطالعاتمان درخصوص استخوان ها، در جیران تپه نیز دو کارگاه باز کردیم که در نهایت 4 گور عصر آهن و 4 گور اسلامی بدست آمد. امیدواریم بتوانیم کارهای باستان استخوان شناسی، ژنتیک و…را انجام دهیم.

گزارش و عکس: معصومه دیودار