ثبت جهانی کاروانسراها و فرصتهای پیش رو

ایسنا/ این خبر پیرامون ثبت جهانی کاروانسراها و فرصتهای پیش رو برای شما مخاطبان گرامی نوشته شده است.

فرهاد نظری، کارشناس میراث فرهنگی و مدیر کل سابق دفتر ثبت آثار تاریخی ایران نوشت: «در 26 شهریور امسال 54 کاروانسرای ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد. این کاروانسراها در سراسر خاک ایران قرار دارند. دیر گچین یا دیرالجص یکی از کاروانسراهاست که اساسش به دوره ساسانیان می رسد. این کاروانسراها در دوره های متفاوتی بنا شده اند، ولی عمده آنها با هدف رواج بازرگانی و امنیت راهها در دوره صفوی ساخته شد. شاه عباس صفوی در پی انتظام و امنیت راهها و رونق بازرگانی راهها را تعمیر و بعضی از آنها را سنگفرش کرد و کاروانسراها و پلهای بسیاری ساخت. کاروانسراهای دوره شاه عباس چنان معظم، مستحکم، زیبا و پر تعداد بود که بعدا به هر کاروانسرایی «شاه عباسی» می گفتند.

کاروانسراسازی از لوازم امنیت و رونق بازرگانی و آبادانی ملک به حساب می آمد و پادشاهان و حاکمان و بانیان خیر به ساختن کاروانسرا و تعمیر آنها همت می کردند. در اغلب اندرزنامه ها و سیاست نامه ها، حاکمان را به ساختن و تعمیر رباط ها و کاروانسراها و پل ها و آب انبارها تشویق کرده اند. سعدی علیه الرحمه در رساله «نصیحة الملوک» می گوید امنیت و عدل و احسان و انصاف موجب می شود «بازرگانان و مسافران رغبت نمایند و قماش و غله و دیگر متاع ها بیارند و ملک و مملکت آبادان شود و خزاین معمور.»

ناصر خسرو قبادیانی در 444 قمری یعنی حدود هزار سال پیش، پس از بازگشت از سفر دور و درازش، اصفهان را دیده و وصفی از بازارهای این شهر پرداخته که نشان از آبادانی و رونق داد و ستد و تجارت آن دارد. او در آنجا بازاری دیده که در آن دویست صراف بوده و از کوچه ای به نام «کوطراز» یاد کرده که «پنجاه کاروانسرای نیکو [در آن بود] و در هر یک بیاعان و حجره داران بسیار نشسته» و بازار این شهر چنان عظیم و فراخ بوده که کاروانی با هزار و سیصد خروار بار در آن به چشم نمی آمد و همه نیازهای کاروان ها فراهم بوده است.

خواجه نظام الملک توسی، وزیر مشهور سلجوقیان کندن کاریز و ساختن پل و احداث رباط بر شاهراه ها را موجب گرم شدن بازار تجارت و عمارت و آبادانی می دانسته است. خواجه رشید الدین فضل الله همدانی، وزیر دوره ایلخانان که خود او در امنیت و آبادی و گسترش تجارت، کارهای اساسی کرد، درباره امنیت ایران در روزگار سلجوقیان حکایتی نقل کرده که در سال 471 قمری سلطان ملکشاه سمرقند را محاصره و تصرف کرد. موقع برگشتن، سپاه سلطان از جیحون گذر کرد و خواجه نظام الملک براتی به ملاحان داد که دستمزدشان را در انطاکیه نقد کنند. ملاحان به سلطان التماس کردند که رفتن به انطاکیه در توان ما نیست و خواجه نظام هم اجرت آنها را همانجا پرداخت. مقصود خواجه نظام از این رفتار این بود که وسعت قلمرو ملکشاه را گوشزد کند و دوم امنیت و انتظام نظام اداری و دیوانی را.

خواجه رشید الدین فضل الله در دوره وزارتش برای آبادانی ایران اقدامات مهمی کرد. از جمله به امنیت و ساماندهی راهها، رونق دادن به تجارت و اصلاح امور دیوانی پرداخت. او به کارگزاران حکومت در ایالات و ولایات توصیه میکرد که باید مدارس و مساجد و خانقاه ها و پل ها و آب انبارها و رباط هایی که پیشینیان ساخته اند و رها و خراب شده اند دوباره آباد کنید. در روزگار او تبریز و بازارش در منتها درجه آبادانی بود. کسانی چون ابن بطوطه، جهانگرد مراکشی وصفی از آبادانی آنجا عرضه کرده است. بازار تبریز در آن روزگار و ادوار بعد بازاری جهانی بود و امروزه هم این بازار تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.

براساس مقاله ثبت جهانی کاروانسراها و فرصتهای پیش رو باید بدانید که بازارهای اصفهان، یزد، کرمان، شیراز، کاشان، لار، همدان، مشهد و تهران و شهرهای دیگر، بندرها، راه های خشکی و آبی، کاروانسراها و تأسیسات دیگر خبر از یک نظام تولید، عرضه و تقاضا و نظام تجاری کهن و حساب شده می دهد.

در زبده التواریخ درباره آبادانی های امیر تیمور گورکانی گفته شده که او مساجد و مدارس و خانقاه ها و رباط ها و پل ها حوض ها و آب انبارهای متعددی ساخت؛ چنان که در هر منزلگاهی که از سمرقند به اکناف مملکت می رود رباطی ساخته بود که هزار نفر سواره را در خود جای می داد. او موقوفاتی بر این کاروانسراها تعیین کرده بود که از درآمد موقوفات به مسافران خدماتی داده شود.

در روزگار صفویان مخصوصاً در زمان شاه عباس اول سیاست رونق اقتصادی از طریق بازرگانی و توسعه روابط با کشورهای دیگر اختیار شد. شاه عباس دریافت که برای تحقق این هدف لازم است امنیت در داخل و سرحدات ایران برقرار شود و شبکه راهها انتظام یابد و بسامان شود. از این رو، بازار شهرها توسعه پیدا کرد و کاروانسراهای بسیاری ساخته شد که شرایط سفر و تجارت را آسان و امن میکرد. اقدامات شاه عباس چنان مؤثر واقع شد که اصفهان لقب نصف جهان گرفت و در میدان نقش جهان، بازرگانان اروپایی و هندی و سایر نقاط جهان به خرید و فروش می پرداختند.

بازارهای عظیم و کاروانسراهای مجهز و امن و مهمانخانه های عالی که از لوازم تجارت است، در همه شهرها و راههای ایران دایر شد. بنا به روایتی، شاه عباس نهصد و نود و نه کاروانسرا ساخت.

صرف نظر از وجه افسانه گونه این روایت، آنچه مستفاد می شود اینکه کاروانسراهای متعددی در این دوره ساخته شد. بنا بر گفته جهانگردان و مسافران اروپایی که در دوره صفوی به ایران آمدند راهها امن و آسوده بود و کاروانسراهای بزرگ و مناسب در اختیار مسافران قرار داشت و در حفظ امنیت راهها مواظبت به عمل می آمد.

به اقتضای اقلیم و طبیعت وسیع و متنوع ایران، آبادی ها و شهرها به صورت نقاطی پدید آمده و گسترش یافته بودند که به واسطه راه به هم مرتبط می شدند. راه، نقش حیاتی در حیات و آبادانی ایران بازی می کرده و بقای این سرزمین به راه پیوند خورده است. بنابرین راه و تأسیسات و تجهیزات مربوطه و امنیت و آسودگی سفر از لوازم آبادانی به شمار می رفته است. بنابراین بی سبب نیست که شاهراه ها و راههای مهم و متعددی در این سرزمین پهناور از سپیده دم تاریخ و تمدن پدید آمده و کاروانسراها و تجهیزات متعددی بنا شده است. نیاز اجتناب ناپذیر به راه و کاروانسرا و تأسیسات مربوطه، عامل تکامل و استحکام این آثار و بناها در گذر زمان شده است.

کاروانسراها در زمره سنجیده ترین، دقیق ترین و مستحکم ترین بناهای تاریخی ایران است. ساختمان کاروانسرا از نظر طرح و اجرا طوری بنا شده که پاسخگویی حوائج کاروانیان باشد و کمترین نیاز ممکن به تعمیر و نگهداری را داشته است. به گفته پروفسور پوپ، کاروانسرا جزء توفیقات بزرگ معماری ایران است اما در دنیای جدید و با ورود وسایل نقلیه موتوری و تغییر ابعاد و سرعت سفر، کاروانسراها رها شدند. در اوایل سده گذشته بسیاری از این کاروانسراها به سبب ساختار دژگونه و حصین و موقعیت ممتاز و قرار داشتن بر سر راهها در اختیار نیروهای نظامی و انتظامی قرار گرفت و تعدادی هم به زندان تبدیل شد.

تا پیش از دوره صفوی، کاروانسراهای بیرون شهر کارکردهای چند گانه ای داشته است. مثلاً رباط هم محل نزول کاروان ها بوده و هم اهل تصوف در آنها اقامت می کردند. رباط شرف در شرق خراسان یک نمونه عالی و نفیس از معماری دوره سلجوقی است که خوشبختانه از گزندهای پرشماری جان سالم به در برده و پیکرش نسبتاً سالم است. این رباط یکی از آن 54 کاروانسراست که به تازگی در فهرست میراث جهانی ثبت شد. از نظر ماهیت و کارکرد شاید نتوان به سادگی این رباط را در کنار کاروانسرای شیخ علی خان در بیستون یا کاروانسرای سعدالسلطنه که عمدتاً بارانداز بازرگانان و بازاریان بوده در یک طبقه قرار داد.

براساس مقاله ثبت جهانی کاروانسراها و فرصتهای پیش رو باید بدانید که در پرونده پیشنهادی کاروانسراها به یونسکو به تسامح همه اینها در کنار هم قرار گرفته اند. البته این موارد تک و توک است و اغلب این موارد، همان کاروانسراهای عمدتاً تجاری دوره صفوی و بعد از آن است.

ثبت کاروانسرای ایرانی در فهرست میراث جهانی قرار گرفت و فرصتهای ذی قمیتی پیش روی جامعه گشوده تا نسبت به پاسداری، معرفی و احیای میراث فرهنگی خود در مقیاس جهانی دست به کار شوند. هر یک از این آثار، همچو کاروانسرای سعدالسلطنه در بازار قزوین یا کاروانسرای ینگی امام در هشتگرد یا کاروانسرای میاندشت در راه خراسان یا کاروانسرای آجری انجیره در راه رباطات در توابع اردکان یا کاروانسرای عبدالغفارخان باغ شیخ در نزدیکی شهر صنعتی ساوه موقعیت ممتاز و ظرفیتهای ویژه ای دارد. بطور مثال، وزارت راه و شهرسازی، سازمان اوقاف و امور خیریه و نهادهای بازرگانی ایران مانند وزارت صمت یا اتاق بازرگانی ایران و اتاق استانها که نهادهای ریشه دار و با سابقه ای هستند، می توانند نسبت به این حفظ و معرفی و احیای این میراث جهانی پیشگام باشند.

اتاق بازرگانی ایران نهادی با 140 سال قدمت است که به ابتکار محمدحسن امین الضرب اصفهانی در سال 1262 خورشیدی (1883 میلادی) با نام «مجلس وکلای تجار ایران» پدید آمد. این مجلس در واقع اتحادیه ای بود که شعبه هایی در شهرهای ایران از جمله تبریز، اصفهان، قزوین، کرمان، سنندج، زنجان، مشهد، کرمانشاه، ساری، بندر لنگه، بندرعباس، ارومیه و خوی و حتی خارج از ایران مثل بغداد و استانبول داشت و وظیفه اش تأسیس صنایع جدید و حفظ منافع بازرگانان ایرانی و ترغیب جامعه به رواج و مصرف کالاهای ایرانی و افزایش صادرات بود. وزارت تجارت و فلاحت در زمان صدارت میرزا حسین خان سپهسالار، صدراعظم ناصرالدین شاه تأسیس شد. این وزارت متولی امور و حافظ منافع بازرگانان بود.

کاروانسراها، بازارها و تجارتخانه ها پیش از آن که میراث فرهنگی عموم مردم باشد شناسنامه و جزئی از ثروت فرهنگی و تاریخی بازرگانی و گواهی بر قدمت دیرینه و درخشان این پیشه است. اگرچه حفاظت و معرفی این بناها بر عهده وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است، اما نهادهای بازرگانی بیش از سایر اقشار و طبقات و صنوف مردم نسبت به حفظ و احیای این آثار مسئولیت اجتماعی و فرهنگی دارند.»