مسجد جامع عتیق شیراز؛ مکانی با عطر مذهب و نفس حافظ شیرین گفتار

شاید مسجد و مکانهای مذهبی یکی از پر تعدادترین ابنیه های تاریخی کشور باشند که بعد از ورود اسلام ساخته شده اند. امروزه، بیشتر این مساجد روایتگر نوع معماری و حال و هوای تاریخی دوره خود هستند. یکی از این مسجدهای به جا مانده از گذشته دور، مسجد جامع عتیق شیراز بوده که اهالی شهر به آن مسجد جمعه یا مسجد آدینه هم می گویند. مسجد جامع عتیق شیراز علاوه بر تاریخی بودن معماری، از دو وجه دیگر نیز شهرت دارد که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت. با ما در این مقاله جذاب و خواندنی همراه باشید تا شما را از ابعاد معماری مسجد عتیق شیراز و همچنین آدرس مسجد عتیق شیراز آگاه کنیم.

آدرس مسجد عتیق شیراز: شیراز، بلوار سیبویه، خیابان حضرتی

ساخت عبادتگاه بر روی عبادتگاهی قدیمی

یکی از دلایل شهرت معماری مسجد عتیق شیراز علاوه بر قدمت، ساختش بر روی عبادتگاهی قدیمی بوده که به آیینی دیگر تعلق داشت و احتمالا آتشگاهی است از دوران دور. انگار بعضی نقاط روی کره زمین دارای روح و انرژی خاصی هستند که در هر دوران تبدیل به محلی می شوند برای عبادت و زیارت. این مسجد که حرم شاهچراغ نیز در مجاورتش قرار دارد و یکی از ورودی های متعددش از داخل همین حرم است، شامل همین قاعده می شود.

بازسازی و مرمت هایی به قدمت تاریخ

جالب است بدانید که آخرین مرمتی که روی بخش دار المصحف یا خدایخانه مسجد صورت گرفته، باز می گردد به هفتاد سال پیش یعنی سال 1326 هجری شمسی که توسط اداره باستان شناسی و به کمک سید آقا بزرگ نسابه خوشنویس، محمد جواد واجد شاعر، عزیز صرافت معمار، سید هاشم کاشی کار و رحیم صمیم حجار صورت گرفت. اولین مرمتی که ثبت شد، به نیمه قرن ششم هجری باز می گردد. در این دوران اتابکان فارس در زمان ضعف حکومت سلجوقی بر این خطه حکمرانی می کرده اند.

در سال 817 هجری قمری بازسازی دیگر بر روی مسجد جامع عتیق صورت گرفت. در این سالها بزرگترین و قدرتمندترین پادشاه تیموریان، شاهرخ گورکانی بر این سرزمین جکومت می کرد. در دوران صفویه نیز بدلیل ارادت پادشاهان صفوی به مکتب تشیع و احترام فوق العاده آنها به اماکن و ابنیه های مذهبی، مسجد چندین بار مورد باز سازی و مرمت قرار گرفت؛ در سال 973 هجری قمری و در زمان پادشاهی شاه طهماسب اول صفوی، در سال 1026 هجری قمری در هنگام حکومت شاه عباس کبیر یا سال 1092 هجری قمری و در زمان پادشاهی شاه سلیمان صفوی.

نفس مسیحایی حافظ لسان الغیب و صحن مسجد

دومین عاملی که باعث افزایش شهرت معماری مسجد جامع عتیق شیراز گشته، گره خودن نام حافظ شیرازی به معماری مسجد عتیق شیراز است. اینطور که در اسناد و روایات آمد، حضرت حافظ هر شب جمعه در مسجد به تلاوت قرآن مشغول بود و به اینطور که به نظر می رسد عهدی داشت با خود که هیچگاه شکسته نشد. برخی محققین دلیل حضور هفتگی لسان الغیب را دستوری می دانند که شاه اسحاق اینجو صادر کرد و وی را مسئول دارالمصحف نمود. از آنجایی که حافظ شیرازی شغلی دیوانی داشته و از این راه امرار معاش می نمود، ملزم به اجرای دستور بوده است. اما چه حافظ به عهد می آمد یا دستور، نفس و حضورش بعد از چندین قرن همچنان در بخش بخش معماری مسجد عتیق شیراز حس می شود و قابل درک است.

بناهای موجود

دارالمصحف (خدایخانه)

شاید مشهورترین قسمت مسجد همین دارالمصحف یا خدایخانه باشد که دقیقا در مرکز و در ارتفاع یک متر بالاتر ساخته شده است. این بنای ساخته شده از سنگ و گچ را با نامهای دروازه زمان، کعبه ثانی و بیت المقدس نیز می شناسند و در گذشته معتقد بودند عصای موسی پیامبر در خدایخانه دفن شده است؛ اتاقی که در وسط دارالمصحف قرار داشته، 6 متر عرض و 8 متر طول دارد و یکی از ایوانهایش دارای 10 متر عرض و 12 متر طول است. چهار ستون مقرنس کاری شده و حجاری شده سقف ایوانهای غربی و شرقی را نگه داشته اند. بر بالای هر کدام از این ستونها قطعه سنگی قرار دارد به شکل محراب که خطوط اسلیمی و گل و بته روی آنها کار شد.

سقف ایوانهای جنوبی و شمالی نیز توسط دو ستون مدور بر پا شده است. دارالمصحف در حقیقت بنایی هست شبیه کعبه که ایوانی به عرض 2 متر آن را از گزند نور مستقیم خورشید و باران در امان نگه داشت. کتیبه ای به خط ثلث که بر روی سنگی یکپارچه با عرض یک متر دیده می شود، به خط یحیی الجمالی الصوفی در آدرس مسجد عتیق شیراز بوده که اشعار عربی را در توصیف قرآن نگاشت. خطوط برجسته کتیبه با کاشی های آبی و معرق لا به لای آن هم به زیبایی و شکوه این کتیبه ارزشی دوچندان بخشیده است.

به نظر می رسد این بخش از معماری مسجد عتیق شیراز حکم چاپخانه را داشته است. از آنجایی که در آن زمان هنوز صنعت چاپ به منصه ظهور نرسیده بود، در این بنا علاوه بر تلاوت قرآن به کتابت و رونویسی قرآن نیز مشغول بوده اند. اما اصلی ترین دلیل نامگذاری این بنا به نام دارالمصحف، وجود چندین قرآن به خط حضرت علی (ع)، حضرت امام جعفر صادق (ع) و حضرت امام حسن مجتبی (ع) و چند تن از صحابه و تابعین بوده که این بنا را به نام دارالمصحف زینت داده اند. البته، در دارالمصحف مسجد عتیق شیراز یک قرآن نیز وجود دارد که به خط عثمان، خلیفه سوم مسلمین بوده و چندین قطره خون نیز هنگام قتل عثمان بر آن چکیده اند.

دیوار ندبه

علامت یک سرو با کاشی های آبی رنگ بر روی یک دیوار در بخش جنوبی مسجد جامع عتیق در شیراز، نشان دهنده دیوار ندبیه است. در روایات گذشتگان چنین آمد که براق، مرکبی که پیامبر (ص) را به معراج رسانده است، از این مکان حرکت کرده و پیامبر را به سفر شبانه معراج از مسجد الحرام تا مسجد الاقصی برد.

طاق مروارید

در قسمت شمالی معماری مسجد جامع عتیق شیراز، طاق بلندی وجود دارد که به طاق مروارید مشهور است. سقف مقرنس و دو گلدسته بسیار زیبا زینت بخش طاق مروارید هستند. مسیر دسترسی به بام و گلدسته ها یک ردیف پلکان بوده و خط نسخ روی کاشی ها که سوره هل اتی را نگاشته، از دیگر زیبایی های داخلی این طاق است. در شرق این طاق نماها، شبستانی وجود دارد به عرض 17 متر و طول 30 متر که البته بخشی از آن دو طبقه است و عرضی 5 و نیم متری دارد. تمام دیوارهای این شبستان در آدرس مسجد عتیق شیراز دارای کاشی هایی بوده که به آیات، احادیث، خطوط اسلیمی و گل و بته مزین شده اند. این شبستان دارای پنج در مشبک آهنین بوده و محرابی دارد از جنس سنگ.

در دوازده امام و ضلع غربی

در قسمت شمالی معماری مسجد جامع عتیق شیراز دری وجود دارد که چهار کتیبه در میان جرزهای دو طرف آن کار شده اند. بر روی این کتیبه های سر در، نام دوازده امام حک شده و باعث گردیده تا این سر در مقرنس کاری شده به در دوازده امام شهرت یابد.

ورودی ضلع غربی مسجد جامع عتیق در شیراز را می توانیم مهمترین ورودی این مکان بنامیم، چرا که این ورودی از حرم شاهچراغ بوده و رواق هایی دارد با ده دهانه. سر در آن به کاشی کاری و معرق و یزدی بندی مزین شده و کتیبه ای بر روی کاشی دارد با خطی درشت و به شیوه ثلث که هوش از سر می برد. بر روی این کتیبه سال 1027 هجری قمری حک شده و در کنار این کتبیه، روی کتیبه ای دیگر تاریخ مرمت مجدد مسجد جامع عتیق در شیراز حک شده است که باز می گردد به سال 1026 هجری قمری.

صحن، طاق نمای جنوبی و شبستان

مساحتی بالغ بر 1672 متر مربع با سنگهای مرمرین صحن را تشکیل می دهد. سنگاب های بزرگی که در دالانهای ورودی صحن قرار گرفته، محلی بوده اند که پر از آب می شدند برای وضو گرفتن نمازگزاران مسجد عتیق شیراز. در حال حاضر، یکی از این سنگاب ها که قطر داخلی آن در حدود یک متر است، در ورودی موزه پارس قرار دارد و می توان آیات قرآنی و نقوش اسلامی گرداگردش را مشاهده نمود.

طاق نمای بزرگی که در ضلع جنوبی قرار دارد، در سال 1348 هجری شمسی تخریب و دوباره سازی شد. اما شبستان باریکی که در پشت این طاق نما قرار دارد و دارای سقفی آجری است، به زمان شاه طهماسب اول باز می گردد. بنای دو طبقه و کتیبه خط ثلث از زیبایی های این شبستان بوده و دو ستون مارپیچ و سقف مقرنس کاری شده با کاشی لاجوردی از مشخصات محراب این شبستان زیبا هستند. بر بالای این محراب نام پنج تن در کنار سوره توحید به خط نسخ نوشته شده به دو آیه از قرآن کریم نیز مزین گردیده است. شبستانی قدیمی نیز در بخش شرقی شبستان معرفی شده واقع است که چهل ستون نامیده می شود و 45 متر طول و 32 متر عرض دارد. دلیل شهرت این بخش به چهل ستون، وجود چهل ستون مکعبی شکل در ابعاد 2 متر در 2 متر بوده و سال 930 – 984 هجری قمری بر روی آن حک شده است.

ضلع شرقی و شبستان نوساز و اصلی

طاق بلند و پهنی نیز در این ضلع مسجد عتیق قرار دارد که دارای کاشی کاری های خاص هنر دست مردان ایران زمین است. در شمال آن چهار طاق نمای کوچکتر قرار دارد که دارای ایوان و راه پله است. شبستانی نیز در این محل واقع است که امروزه تبدیل به مخروبه ای بلااستفاده گردیده و در سالهای 1358 تا 1361 هجری شمسی محلی بود برای کتابخانه و کانون فرهنگی مسجد عتیق شیراز. کتیبه های متعددی از سوره هایی چون جمعه و تطهیر بر رواق سه دهنه آن وجود داشته که یکی از آنها به کوچه های بین الحرمین راه دارد.

در قرینه شبستان چهل ستون یعنی در بخش غربی در جنوبی آدرس مسجد عتیق شیراز، شبستانی بزرگ وجود دارد که مطابق معماری رایج بکار رفته در دیگر عمارتهای مسجد عتیق شیراز دارای کاشیکاری و کتیبه هایی به خط ثلث و نسخ است. وجود سیزده آیه و حدیث نبوی بر کتیبه های این بخش از مشخصات خاص این شبستان 12 ستونی بوده که ستونهای آن از جنس بتون هستند. منبری با دوازده پله از جنس مرمر و آهن در سمت چپ محراب این شبستان قرار دارد.