اجرای سند ملی حفاظت و حراست از گورستانهای تاریخی ضروری است

ایسنا/ براساس آخرین گزارشات بدست رسیده، اجرای سند ملی حفاظت و حراست از گورستانهای تاریخی ضروری است.

گورستان هزار ساله شیراز صبح اولین روز هفته گرفتار آتشی شد که مسئولان میراث فرهنگی استان فارس می گویند کار معتادان بوده و فقط علف های هرز را سوزانده و به قبرهای تاریخی آسیبی نرسانده است. این توجیه با توجه به تخریب های پی در پی گورستان های تاریخی در سراسر کشور اما کارشناسان میراث فرهنگی را قانع نکرده و حفاظت و حراست از گورستانهای تاریخی را مطابق سند ملی که در سال 1397 مصوب شده خواستار شده اند.

سند ملی حفاظت و حراست از گورستانهای تاریخی که 27 مرداد سال 1397 در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مصوب شده است، بر اهمیت گورستان های تاریخی ایران به عنوان جزئی جدایی ناپذیر از منظر طبیعی و مصنوع محیط پیرامونی در ارتباط ساختاری با جنبه های اسطوره ای، اخلاقی و دینی باورهای انسانی، نظام پیچیده و پذیرفته شده ای از نشانه ها، یادمان ها و موتیف های انتزاعی به مثابه موزه های روباز شهری، بخشی از چشم انداز تاریخی که نقش ارزنده ای در تداوم حیات اخلاقی و معنوی انسانها دارد و قسمتی از حافظه جمعی شهرها و روستاها که نقش بی بدیلی را به عنوان عناصر هویت بخش سکونتگاه های انسانی ایفا می کنند، تاکید دارد.

تخریب این محدوده ها یا عملیات نامناسب نوسازی، بازسازی، یکسان سازی آنها را حائز آسیب های جبران ناپذیر بر میراث تاریخی شهرها، تعرض به حقوق اجتماعی شهروندان و همچنین وهن ارزش های ملموس و ناملموس مستتر در گورستان میداند.

وجود چنین سندی و همچنین تخریب هایی که پی در پی در گورستان های تاریخی رخ می دهد و در تازه ترین مورد، آنچه در دارالسلام شیراز اتفاق افتاد، به راه اندازی کارزاری منجر شده که از عزت الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواسته «ضمن ارائه گزارش از آخرین وضعیت گورستان دارالسلام و ارزیابی میزان خسارتهای وارده بر این عرصه، نسبت به تشکیل کمیته مشترک حفاظت از گورستانهای تاریخی و اجرایی کردن مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران اقدام عاجل شود.»

کاوه منصوری، دکتری مرمت و احیای بناها و بافتهای تاریخی که در تهیه سند ملی حفاظت و حراست از گورستانهای تاریخی نقش داشته است، با اشاره به تخریب های پی در پی در گورستان های تاریخی، اجرای چنین سندی را از سوی مراجع و نهادهای متولی در گورستان های تاریخی ضروری و الزامی دانست و اظهار کرد: تهیه این سند با مطالعه 140 گورستان تاریخی و همچنین مطالعه موردی شش گورستان تاریخی از جمله امامزاده عبدالله، ظهیرالدوله، ارامنه دولاب و ابن بابویه در تهران و تخت فولاد در اصفهان و دارالسلام در شیراز تهیه شده است.

مساله اصلی این بود که موضوع حفاظت از گورستان ها بواسطه آنکه قانون گذار نهاد مشخصی را تعیین نکرده است و بین نهادهایی که در اداره و مدیریت گورستان ها نقش دارند، همواره اختلافاتی وجود دارد و هر یک روی بخش خود احساس مالکیت دارد، پیچیده شده است، سوای اینکه چه آسیب های کالبدی و منظری همواره به گورستان های تاریخی وارد شده است.

او پیرامون اینکه اجرای سند ملی حفاظت و حراست از گورستانهای تاریخی ضروری است، اضافه کرد: مثلا درباره گورستانهای تاریخی، میراث فرهنگی تنها در شرایطی خود را ذی نفع می داند که گورستان ثبت شده باشد، در حالی که فقط در استان تهران 140 گورستان تاریخی شناسایی شده که تنها حدود 9 تا 10 مورد از آنها ثبت ملی شده است. وقتی گورستان ثبت نباشد، از نظر میراث فرهنگی و دیگران محدوده ارزشمندی تلقی نمی شود. از طرفی، نگاه توسعه شهری باعث شده گورستان در ذیل خدمات شهری قرار گیرد، یعنی جایی که با زباله داری ها و زباله سوزی ها و دفع زباله و میدان تره بار سروکار دارد. هرچند بعدها که طرح تفصیلی تهران تهیه شد، گورستان را به عنوان پهنه سبز در نظر گرفتند.

این کارشناس و پژوهشگر مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی گفت: نگاه توسعه شهری از دوره پهلوی باعث شده بسیاری از بناها روی گورها ساخته شود، مثلا عمارت شهرداری تبریز روی گورستای تاریخی به نام «نوبر» ساخته شده است یا بیمارستان تجریش روی قبرستان قدیمی تجریش ساخته شده است یا حتی مدرسه دوران ابتدایی خودم در شهر تبریز، «تیمسار فکوری» روی ویرانه های یک گورستان تاریخی ساخته شده بود که خاطرم هست زمانی که گورستان عصر آهن تبریز را در همان محدوده یافتند، این مدرسه برای مدتی تعطیل شد. به هر روی، در تمام این سالها نگاه توسعه شهری باعث شده بسیاری از گورستان ها از بین بروند و آنچه باقی مانده است، به موضوعی بغرنج در حفاظت شهری تبدیل شود.

منصوری افزود: در زمانی که آقای کرباسچی شهردار تهران بود، طرح ساماندهی گورستان هایی مثل امامزاده عبدالله و ابن بابویه عملا به تخریب بسیاری از اتاقک های تدفین و آرامگاه های خانوادگی منجر شد و این گورستان های تاریخی به فضاهای خطرناک شهری تبدیل شدند که به انگیزه ساماندهی، بخش زیادی از هویت آنها تخریب و دستکاری شد.

این کارشناس مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی سپس گفت: اقتصاد و تجارت قبرها و سوداگری زمین در عرصه های گورستانی باعث اجرای طرح های توسعه در اطراف حرم ها و گورستان ها شده که وجود تمام این چالش ها در نهایت ما را به نگاه حفاظت محور از گورستان های تاریخی رساند که در دنیا هم پیشینه طولانی ندارد. شاید قدیمی ترین سند حفاظت از گورستان های تاریخی در دنیا به سال 1985 میلادی و در کشور نیوزیلند برسد و این یعنی سوای ایران، دنیا هم با این نگاه بیگانه بوده است.

حالا ما با اختلاف حدودا 40 ساله به این سند دست یافته ایم که راهنمایی برای حفاظت از گورستان های تاریخی است و انجام اقدامات حفاظتی و مدیریتی را قانونی و الزامی می کند بویژه آنکه پس از تصویب به تمام متولیان گورستان از جمله استانداران، فرمانداران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شهرداران، وزارت میراث فرهنگی و سازمان اوقاف ابلاغ شده است.

منصوری در عین اظهار کرد: با وجود چنین سندی، اما به نظر می رسد درباره اجرای آن هنوز وفاق ملی شکل نگرفته است. در بخشی از این سند آمده که باید یک کمیسیون مشترک بین نهادهای مربوطه شکل گیرد، تا گورستان های تاریخی شناسایی، مستندنگاری، ارزیابی و اولویت بندی شوند و متناسب با آن بودجه در نظر گرفته شود که تا کنون این اتفاق نیفتاده است.

او با اشاره به آتش سوزی گورستان «دارالسلام» شیراز که بیش از یک هزار سال قدمت دارد و قبرهایی از قرن چهارم هجری در آن شناسایی شده، اظهار کرد: این گورستان و البته تخت فولاد اصفهان ارزش ثبت جهانی دارند یا در شهر تبریز قبرستانی به نام «پینه شلوار» وجود دارد که قبر فرمانروایان ایلخانی در آن شناسایی شده است، در حالی که این گورها به حال خود رها شده اند یا از بین رفته اند یا سنگهای آنها دزدیده شده است و یا گورستان های نام آشناتری برای مردم، مثل «خالد نبی» و «سپید چاه» که دائم با سرقت سنگ قبر و تخریب مواجهند.

سوای همه این تهدیدها، آتش سوزی و تخریب های تعمدی یا ناشی از اجرای طرح های ساماندهی قبرستان ها هم اتفاق می افتد که باعث شده ما از نگاه حفاظت محور به موضوع فارغ شویم و گورستان را به عنوان پهنه توسعه شهری درنظر بگیریم که نتیجه آن، به از دست دادن بخشی از فضای شهری تاریخی و حافظه جامعی شهر منجر شده است.

این کارشناس احیای بناها و بافت های تاریخی گفت: هر برگی که از شهر خط زده یا حذف شود، انگار یک لایه شهری که تاریخی بوده و به موازات شهر توسعه یافته است را از بین برده ایم و این نگاه باید درک شود و ضرورت آن، ارزیابی ارزش است. در این سند نیز گفته شده که گورستان های تاریخی حداقل دارای 10 تا 11 ارزش تاریخی هستند، مثلا در بررسی گورستان دولاب حدود 80 تا 90 گونه گیاهی نامگذاری شده که حدود 5 تا 6 مورد آن فقط در این گورستان شناسایی شده اند، اگر این ذخیرهگاه ژنتیکی از بین برود درختان و آن گونه های خاص گیاهی در شهر تهران نیز نابود خواهد شد. مقیاس ارزشی در گورستان ها واقعا گسترده است.

منصوری ادامه داد: طبق محتوای سند ملی حفاظت از گورستان های تاریخی، دارالسلام با توجه به ارزش های تاریخی، فرهنگی و معنوی که دارد، دست کم به عنوان عرصه سبز طبیعی باید هرس و رسیدگی میشد تا آتش سوزی رخ ندهد. وقتی دستورالعملی تا این مقیاس وجود دارد، چرا باید دارالسلامی که هزار ساله است دستخوش حریق شود.

این دکتری مرمت و احیای بناها و بافتهای تاریخی همچنین به کارزاری که درباره اجرای سند ملی حفاظت و حراست از گورستان های تاریخی راه اندازی شده اشاره کرد و افزود: در این کارزار خطاب به آقای ضرغامی وزیر میراث فرهنگ، گردشگری و صنایع دستی خواسته شده به این سند توجه شود، تا اتفاقات مشابه گورستان دارالسلام و دست اندازی های دیگر در گورستان های تاریخی به حداقل برسد. ارزش گورستان تاریخی به چیدمان نامتوازن و غیرهمسان آن است، اینکه به اسم یکدست سازی همه قبرستان را صاف می کنند، مثل گورستان حمیده خاتون در پونک تهران منطقی نیست.