نگاهی به وضعیت قسمتی از بافت تاریخی یزد

ایسنا/ این خبر پیرامون نگاهی به وضعیت قسمتی از بافت تاریخی یزد برای شما نگارش شده است.

برای دیدن بخشی از بافت تاریخی یزد به سمت خیابان امام خمینی و مسجد حظیره راه افتادم، می خواهم از خانه ای بازدید کنم که می گویند معماری آن جز معماری های برتر در جهان است.

کوچه ای روبروی مسجد حظیره به نام نقیب الاشرف وجو دارد که مقصد اصلی در آن قرار دارد، کوچه را که کمی پایین می روم، خانه های خشتی با ترک های روی دیوار خودنمایی می کنند، خوب که چشم می گردانم حجم زیادی از آجر در گوشه ای از دیوار یکی از خانه ها نظرم را جلب می کند، کمی جلوتر هم حجم بیشتری از آجرها را می بینم؛ انگار قرار است چیزی مرمت و شاید هم بازسازی شود!؟

دنبال خانه ای که برای دیدنش آمده ام، می گردم. شنیده ام که اوضاع خوبی ندارد و تخریب های زیادی در آن اتفاق افتاده و بعد از سیل اخیر هم اوضاع برای آن ناخوش تر شده است؛ خانه ای با همان معماری زبانزد. به مسیر ادامه می دهم و وارد کوچه باریکی می شوم که حجم زیادی آجر و موزاییک آن را اشغال کرده است. خانه انتهایی کوچه بازسازی شده و شکل و شمایلش با خانه های دیگر بافت متفاوت است؛ دور تا دور آن با آجر و سیمان پوشانده شده و قفل بزرگی بر در خانه زده شده است.

سمت راست این خانه اما بنای دیگری با دیوارهای کاهگلی و در آبی رنگ چوبی که شکسته است، قرار دارد. جلو خانه پر از چوب خشک است، پیش می روم روی چوب خشک ها می ایستم. از لابه لای در شکسته داخل خانه را می نگرم و تنها خرابی و زباله می بینم. از کوچه باریک خارج می شوم تا به راهم در کوچه اصلی ادامه دهم که متوجه می شوم بخشی از دیوار آن خانه خراب در کوچه اصلی قرار دارد و کاملا تخریب شده است. حالا این خرابه بیشتر بچشم می آید. جای سیاهی آتش روی بخشی از زمین و در میان آجرها دیده می شود و تلنباری از خاک و خشت و زباله های زیاد. بخش های داخلی خانه هنوز سر و شکل خود را حفظ کرده و دیوارهای سفید و گچ بری های بخشی از فضای داخلی خانه انگار در سالهای نه چندان دور بازسازی شده است.

جلوتر می روم، طبق نشانی که دارم، عمارت باید همین حوالی باشد. امتداد همان خانه تخریب شده، دیوار کاهگلی با یک ترک بزرگ و عمیق وجود دارد. این دیوار کاهگلی که امتداد زیادی دارد روی بخشهایی از آن دیوارنویسی هم شده است. از سوراخ روی دیوار داخل را می نگرم، به همان خرابه متصل است؛ یعنی تمام آنچه از این خرابه دیدم همان خانه ای است که درباره اش شنیده ام، اما وضع آن بدتر از شنیده هاست؛ قسمت های زیادی از خانه فروریخته و فقط معماری بخشی از آن سرپا مانده است.

«ملک ثابت» نام عمارتی است که سبک معماری آن به سبک سنتی «گودال باغچه» است. در این معماری، بخش بیشتری از مجموعه به باغ اختصاص داده می شود و برای دسترسی آسان تر به همه قسمت های باغ، بنای خانه در مقایسه با کف حیاط سه و نیم متر پایین تر ساخته می شود. این خانه با قدمتی از دوره صفوی در تاریخ 16 دی سال 1387 با شماره 24429 در فهرست مجموعه آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

جلوتر که می روم دیوار خانه کوتاه می شود و حالا دقیق تر می توانم ببینم بر سر عمارت «ملک ثابت» که شماره ثبتی هم دارد، چه آمده است. تنها بادگیرهای خانه وضع خوبی دارد و خودنمایی می کند، اما قسمت های دیگر زیر انبوهی از خاک و زباله کمر خم کرده است.

البته این ماجرا فقط درباره عمارت ملک ثابت صدق نمی کرد، در این محدوده از بافت تاریخی شماری زیادی از بناهای تاریخی هستند که مخروبه شده اند و وجود لباس های کهنه و پتو و ردپای آتش خاموش شده نشان از حضور بی خانمان ها و معتادان در آنها دارد.

هر قدمی که بر می داشتم، تعدا بناهای رها و تخریب شده بیشتر میشد. ورودی بسیاری از خانه ها زیر خرواری از خاک و نخاله ناپدید شده بود. خیلی از بناها هم بی در و پیکر بودند.

در ادامه مسیرم به کوچه ای رسیدم که بن بست بود و انتهای آن، خانه ای با در قرمز دیده می شد که می توانستم از ظاهرش حدس بزنم آن هم حال و روز خوبی ندارد، اما در میان کوچه بخشی از زمین فرونشست کرده بود و جرأت جلو رفتن و بازدید از آن خانه را نمیداد.

آب انبارهایی هم وجود داشتند که زیر خرواری از خاک و خشت دفن شده بودند.

در این محدوده البته خانه هایی هم بودند که همچنان سالم بودند و انگار بازسازی شده بودند؛ خانه هایی که ساکن داشتند یا به اقامتگاه های بومگردی تغییر کاربری داده اند. یکی از آنها هم که وضعیت خوبی داشت، پایگاه میراث جهانی بود.

به انتهای کوچه بعدی که رسیدم، فضای پشتی عمارت «ملک ثابت» و خرابی های بیشتر آن مشهودتر شد.

درباره وضعیت این خانه از امیر ترقی نژاد، دوستدار میراث فرهنگی یزد پرسیدم که گفت: این خانه با قدمت و معماری اش جز شگفتی های بافت یزد بوده که فقط سه بنا با چنین معماری در جهان داریم، اما حالا به این شکل درآمده است حتی مرمت نشده یا حداقل به بخش خصوصی واگذار نشده است. حتی این عمارت به خوبی معرفی نشده است. در 10 سال گذشته چندان به آثار تاریخی توجهی نمی شود.

ترقی نژاد پیرامون نگاهی به وضعیت قسمتی از بافت تاریخی یزد افزود: روند تخریب این خانه هم بیش از یک دهه است که شروع شده است؛ از زمانی که افراد غیر متخصص به روی کار آمدند.

او درباره وضعیت بافت تاریخی یزد معتقد است: میراث فرهنگی کوتاهی های زیادی در مدیریت و روند نگهداری بافت تاریخی داشته است. در استان یزد شهرداری ناحیه تاریخی داریم، در حالی که هیچ جای کشور چنین چیزی وجود ندارد. هنوز بیش از 1500 اثر در یزد داریم که به ثبت نرسیده اند، اما دست کم باید برای آثاری که به ثبت رسیده است، اقدامی شود. شاید با مدیر میراث فرهنگی استان صحبت کنید و او هم از شرایط گله مند باشد و استناد کند که هر قسمت از بافت تاریخی برای سازمان خاصی است و میراث فرهنگی نمی تواند برای مرمت و باسازی به آن ورود کند، ولی ما میراث فرهنگی را به عنوان متولی بافت تاریخی می شناسیم.

ترقی نژاد پیرامون نگاهی به وضعیت قسمتی از بافت تاریخی یزد ادامه داد: در بافت تاریخی یزد که جهانی است، قسمت هایی را زیباسازی کردند و گمان می رود که در آن مشکلی وجود ندارد، این در حالی است که به قسمتهای عظیمی از بافت تاریخی تعرض های جدی شده است. اقامتگاه ها و بومگردی هایی را می بینیم که نمی دانیم چقدر به فاضلاب بافت تاریخی ضربه می زنند. چقدر با کنده کاری و ساخت و سازها در بافت بنا تعرض کرده اند. این اقدامات از چشم ناظر (یونسکو) به دور است.

این دوستدار میراث فرهنگی یزد اضافه کرد: بعد از سیل هم تخریب هایی در بافت تاریخی اتفاق افتاد که به نوعی آن را جمع و جور کردند، اما بازسازی و مرمتی انجام نشد. شاید گزارش هایی هم ارائه شود که چندین میلیارد صرف بازسازی در بافت تاریخی شده است، اما اگر سیل هم نیامده بود این هزینه باید برای بافت تاریخی صرف میشد.

او با بیان اینکه به نظر من به حوزه گردشگری توجه جدی شده اما در حوزه آثار تاریخی آن دغدغه ای که باید وجود داشته باشد اصلا وجود ندارد، گفت: از لحاظ فرهنگی برای بافت تاریخی هیچ سرمایه گذاری نشده است. از مردمی که دنبال خانه های ارزان قیمت یا اجاره های کم بودند، دعوت شده که در بافت تاریخی زندگی کنند که بیشتر آنها هم مهاجر هستند و شاید دلشان برای این خانه ها نسوزد و رسیدگی به این بناها دغدغه آنها نباشد.

برای این می گویم سرمایه گذاری نشده است، چون هر روز شاهد این هستیم که ماشین ها و موتورها به چه شکلی در بافت تاریخی یزد ویراژ می دهند و هیچ منعی هم برای آنها وجود ندارد. گردشگر چه برداشتی از این وضعیت می کند؟ از همه مهمتر در بافت تاریخی پارکینگ درون محله ای ساخته شده که راه فاضلاب و قنات را مسدود کرده و موجب شده است آب در بافت تاریخی جمع شود و خانه های اطراف را تخریب کند.

ترقی نژاد با طرح این پرسش که چرا نگاه تخصصی به بافت تاریخی نمی شود و چرا به درستی در آن سرمایه گذاری نمی شود؟ اظهار کرد: این سوالهایی است که همیشه برای فعالان میراث فرهنگی وجود دارد. البته تاکید می کنم این نظرات را فعالان گردشگری ندارند؛ چرا که 99 درصد دغدغه گردشگری در راستای اقتصاد گردشگری است، اما در راستای حفظ و احیای بناها و آثار تاریخی این نگرانی وجود ندارد. افراد حوزه مرمت و آثار تاریخی خیلی نگرانی های عمیقی دارند، اما سکوت کرده اند. در مقابل آن هم فعالان حوزه گردشگری که نگاه اقتصادی به بافت تاریخی دارند، سعی می کنند نقص ها و ایرادها آشکار نشوند.

این دوستدار میراث فرهنگی یزد درباره دلایل بروز چنین وضعیتی در بافت تاریخی یزد گفت: متاسفانه در حوزه میراث فرهنگی افرادی که متخصص نیستند، روی کار می آیند و با نگاه شهرداری ها به بافت تاریخی و آثار آن نگاه می کنند. هدفشان فقط این است که در بافت تاریخی پارکینگ بسازند یا راهی باز کنند که ماشینی عبور کند یا با آجر بنایی را بالا ببرند.

او در ادامه صحبت هایش به وضعیت آب انبارهای بافت تاریخی یزد اشاره کرد و افزود: آب انبارهای زیادی در بافت تاریخی یزد وجود دارد که شاید دو مورد از آنها وضعیت خوبی داشته باشد؛ یکی آب انبار وزیری و دیگری آب انباری که در سمت چپ مسجد جامع یزد قرار دارد. این در حالی است که شمار زیادی هم آب انبار وجود دارد که پر از آشغال شده و در آنها بسته است. بعد که سوال می کنیم چرا این آب انبارها را مرمت نمی کنند، جواب می شنویم که «چون برای اوقاف است». اوقاف درآمد و سرمایه خیلی خوبی دارد و به خوبی می تواند این آب انبارها را از این وضعیت نجات دهد.

ترقی نژاد پیرامون نگاهی به وضعیت قسمتی از بافت تاریخی یزد تاکید کرد: اگر بناهای تاریخی مالکیت مشخصی دارند که تکلیف معلوم است، در صورت نداشتن مالک مشخص، با توافق لازم بنا را خریداری کنند. بارها هشدار داده شده که نگذارید ناظر یونسکو وقتی برای نظارت می آید، پرونده ثبت جهانی یزد در معرض خطر قرار گیرد، با این روند روزی خواهم دید که این اتفاق بیفتد و دیگر کاری از کسی برنیاید. هرچند معتقدم که میراث جهانی یزد همین الان هم در معرض خطر قرار گرفته است.

بافت تاریخی یزد به عنوان میراث جهانی بودجه دارد، اما هیچ شفاف سازی درباره اقداماتی که برای آن می شود، نمی کنند. بودجه ای باید برای مرمت، احیا، حفاظت و تامین پلیس گردشگری تخصیص داده شود. بافت تاریخی یزد باید پلیس گردشگری داشته باشد اما به جز چند تفاهم نامه چیز دیگری درباره این موضوع نشنیده ام.

در ادامه، علت وضعیت عمارت «ملک ثابت» و بافت تاریخی یزد را از عبدالمجید شاکری شمسی، معاون میراث فرهنگی استان یزد جویا شدیم که درباره وضعیت بافت تاریخی استان یزد و مشخصا محدوده ای که مورد مشاهده قرار گرفته، گفت: در حال حاضر در این دو کوچه 10 کارگاه فعال مرمتی وجود دارد که در سیل اخیر تخریبی در این کوچه ها نداشتیم و حتی در عرصه ثبت جهانی تخریب صد در صدی نداشتیم. در دو سیل اخیر هر پلاکی که متولی و ساکن داشت، آسیب ندید، اما در مجموع آنچه در این سیل ها آسیب دید، بناهای موقوفه رها شده یا مجهول المالک و کثیرالمالک بودند که به آنها رسیدگی نشده است.

شاکری اضافه کرد: در این قسمت از بافت تاریخی هر بنایی که وضعیت مالکیت آن مشخص شده است، کارگاه مرمتی فعالی دارد و بنا یا مرمت شده و یا قصد بر تغییر کاربری آن است. حتی چندین مورد هم به اقامتگاه های بومگردی تغییر کاربری داده اند.

معاون میراث فرهنگی استان یزد تاکید کرد: مشکلی که به عنوان یک خلاء قانونی وجود دارد، پلاک های چند مالکیتی یا مجهول المالکیتی هستند که رها شده اند. بنایی که مالکیت مشخص دارد به چنین وضعیت دچار نمی شود، چون مردم ارزش بناهای خود را می دانند. شاید اگر 10 سال پیش این حرف را می زدیم جای سوال بود، اما امروز خود مردم و مالکان متوجه شده اند بناهایشان واجد ارزش است.

او پیرامون نگاهی به وضعیت قسمتی از بافت تاریخی یزد گفت: در برنامه هفتم توسعه هم پیشنهاد داده ایم که برای پلاک های مجهول المالک چاره ای اندیشیده شود که بتواند به وزارت میراث فرهنگی و یا بخش خصوصی واگذار شود و معادل ارزش آن ملک به دادگاه پرداخت شود تا مالک آن مشخص شود.

شاکری درباره «عمارت ملک ثابت» با وجود اینکه پلاک ارزش تاریخی دارد، اما در حال تخریب است، اظهار کرد: این بنا مشکل کثیرالمالکیتی دارد. اگر طرف حساب ملک یک مالک بود خیلی زودتر از اینها می توانستیم به این بنا کمک کنیم. در عین حال، یک مجموعه گردشگری قرار است در این قسمت از بافت تاریخی مرمت و احیا شود که مجموعه ای به نام «ایلچی خان» را روی 12 پلاک پیاده می کند و «عمارت ملک ثابت» هم جز آنهاست.

تاکنون این طرح دو بار به شورای فنی میراث فرهنگی استان رسیده که روی تأمین پارکینگ آن بحث داشتیم و باید روی سازه آن باید به توافق برسیم. پس از توافق و تصویب این طرح، این خانه ها با حفظ کالبد، مرمت و بازسازی می شوند.

محسن عباسی هرفته، مدیر پایگاه میراث جهانی یزد نیز با تاکید بر اینکه بافت تاریخی یزد بزرگترین بافت تاریخی پیوسته ایران بشمار می آید و به تعبیری بافت تاریخی یزد، آخرین سردار بازمانده معماری و شهرسازی اسلامی ایران است، گفت: مساحت این بافت وسیع، نزدیک به 1000 هکتار است و متاسفانه در این بافت، خرابه ها، متروکه ها و بخش های رها شده نیز وجود دارد و همه بافت مانند مرکز توریستی آن بسامان و آراسته نیست. در مرکز این بافت، بخش خصوصی، شهرداری و دستگاه های دولتی بیشتر سرمایه گذاری کرده اند و به همین دلیل هم سرزنده تر و پیراسته تر از حاشیه های آن بچشم می آید.

او اضافه کرد: اما در حاشیه ها، بخش های قابل توجهی متروکه و خرابه وجود دارد. این بخش ها بیشتر به واسطه مشکلات حقوقی و مالکیتی این وضعیت را دارند. در کشور ما برای این دست مشکلات بناهای ارزشمند تاریخی که کم هم نیست، قوانین حمایتی کافی وجود ندارد و قانون گذاران باید به این موضوع وارد شوند تا این بناهای بی سرپرست یا بد سرپرست در کنج انزوا از دست نروند.

عباسی هرفته بیان کرد: بحث دیگر، فقدان اعتبارات لازم دولتی در حوزه میراث فرهنگی است. بافت تاریخی یزد بودجه کمی دارد و به شدت فقیرانه توسط دولت مدیریت می شود. حدود 26هزار پلاک تاریخی در این بافت وجود دارد. اگر بودجه دولت را بر این تعداد تقسیم کنیم شاید به هر بنا کمتر از 20 هزار تومان برسد. حالا تصور کنید با هزینه های نجومی که برای مرمت این بناها لازم است چگونه می شود به این بافت رسیدگی کرد. امید آن می رود دولت و شهرداری یزد در حوزه حفاظت، مرمت و احیای تنها شهر میراث جهانی ایران جدیت و همت بیشتری از خود نشان دهند.

عکسهای این گزارش از: نازنین کارگر، خبرنگار ایسنا