نگاهی به وضعیت بازار تاریخی اراک

ایسنا/ این خبر پیرامون نگاهی به وضعیت بازار تاریخی اراک برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

200 سال پیش درست در زمانی که شهر اراک طبق نقشه ای از پیش تعیین شده ساخته شد، بازار نیز توسط حاکم وقت اراک یوسف خان گرجی، سپهدار اعظم به عنوان مرکز اقتصادی این شهر احداث شد.

نکته قابل توجه و تامل در معماری بازار 14 هکتاری اراک، تقارن خاص آن است بطوریکه تمامی مسیرها منظم و دارای تقارن هندسی است.

بازار در واقع دارای دو محور عمود برهم است که یکی محور شمالی جنوبی به طول 720 متر و دارای دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و محور شرقی غربی به طول 200 متر و دارای 8 گذر و ورودی شرقی غربی است.

محور شمالی جنوبی و محور شرقی غربی همدیگر را در محلی به نام چهارسوق قطع می کنند که در این محل یک حوض سنگی قرار دارد و سقف آن نیز نمایی جذاب را به این بخش از بازار داده است.

در ساخت بازار بیشتر از آجر استفاده شده و برای استحکام بنا تیرچه چوبی نصب شده است و نوع معماری آن نیز باعث شد که هوای داخلی بازار در تابستان خنک و در زمستان گرم باشد.

بازار تاریخی اراک دارای 20 سرا و تیمچه است که کارکرد اقتصادی مجموعه را نشان می دهد اما در کنار آن، وجود مسجد، مدرسه و حمام گویای کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و سیاسی بازار است.

بازار بواسطه کارکردهای مختلف و معماری خاصش و ویژگی های دیگری تنها بازار ساخته شده در ایران بواسطه یک نقشه از پیش طراحی شده، در دهم آبان 1355 در فرصت آثار ملی کشور به ثبت رسید اما این اثر ملی و ویژه امروز درگیر آسیب ها، مخاطرات و تخریب های بسیاری شده است بطوریکه بخش عمده از بافت اصلی آن را از دست داده ایم.

مسئله تخریب بازار تاریخی اراک قدمت بسیاری دارد، در طول سالهای اخیر مدیران و مسئولان بسیاری در خصوص حفظ و مرمت آن سخن به میان آورده اند، حتی کار مرمت و حفظ این مجموعه تاریخی ارزشمند به شعارهای انتخاباتی کشیده شده است، اما هر روز تخریب های آن نسبت به روز قبل بیشتر می شود و مرمت های غیراصولی و مقطعی نیز دردی را از این مجموعه زخم خورده دوا نمی کند.

احتمال ریزش بالکن سرای کرمانشاهی

یکی از کسبه سرای کرمانشاهی پیرامون نگاهی به وضعیت بازار تاریخی اراک اظهار کرد: بالکن های سرا در سال 1388 مورد مرمت قرار گرفت ولی متاسفانه هر سال در زمستان شاهد ریزش آب از این نقاط هستیم و احتمال ریزش سقف نیز وجود دارد. در واقع مرمت اصولی و اساسی انجام نگرفت و از طرفی برق کشی سرا کاملا غیراستاندارد است، سرا فیوز ندارد و امکان آتش سوزی وجود دارد.

بالکن سرای کتابفروشان نشست کرد

عمق تخریب و آسیب وارده به بازار به حدی است که در واقع هیچ سرا و کاروانسرای سالم و بدون مشکلی را نمیتوان در این مجموعه یافت و حتی بخش های مرمت شده نیز همچنان درگیر مشکل هستند.

یکی از کسبه سرای کتابفروشان نیز پیرامون نگاهی به وضعیت بازار تاریخی اراک بیان کرد: انتهای حیاط سرا مغازه هایی وجود دارد که بالکن آنها به دلیل گذشت زمان و بارش باران تا حدودی نشست کرده بود اما طی سیل اخیر و بارش سنگین در اراک، این بالکن کاملا نشست کرده است و در سه نقطه این نشست بسیار عمیق است.

مریم معتمدپور گفت: این وضعیت و احتمال ریزش و خطرات جانی احتمالی به میراث فرهنگی اعلام شد اما تا امروز هیچ اقدامی نکرده اند و ناچار شدیم شخصا به یک شکلی با کمک امکانات محدود، مانع ریزش سقف و بالکن شویم، اگر این بنا تخریب شود به هیچ عنوان نمیتوان مجدد آن را بازسازی کرد.

وی اضافه کرد: آب انبار سرا نیز تخریب شده است، به دلیل بارش های مختلف و بی توجهی طی سالهای اخیر، آجرها از بین رفته و آب انبار از بخش زیرین در حال خالی شدن است و اگر این روند ادامه یابد با توجه به آسیب های وارده به کل بنای بالایی آب انبار، احتمال ریزش بسیار زیاد است.

مالکان مغازه ها را به حال خود رها کرده اند

معتمدپور با بیان اینکه صاحبین ملک نیز به هیچ عنوان توجهی به این وضعیت ندارند و میراث فرهنگی نیز اقدامی نمی کند، گفت: به میراث فرهنگی پیشنهاد شد که اگر اقدام مرمتی را دنبال نمی کنید، تدبیری کنید که صاحبین مغازه ها وادار به مرمت و جلوگیری از تخریب و تلفات جانی و مالی شوند.

تعداد مغازه های فعال در سرای کتابفروشان شاید به هشت واحد برسد و مالکان عملا مغازه ها را به حال خود رها کرده اند و همین امر تخریب های بیشتر این سرا را بیش از سراهای دیگر کرده و متاسفانه با وجود تخریب های بسیار جدی، اقدامی برای مرمت آن صورت نگرفته است.

بازار گرفتار تداخل مدیریتی است

بازار اراک به لحاظ مدیریتی نیز وضعیت مشخصی ندارد، بخشی از آن اوقافی است و در این بین اداره کل اوقاف و امور خیریه متولی قسمتی از آن است، از طرفی برای مرمت، میراث فرهنگی باید نظارت و مداخله داشته باشد و از سوی دیگر، شهرداری بافت تاریخی نیز باید عهده دار بخشی از مرمت ها باشد و همین چندگانگی در مدیریت باعث شده که همواره شاهد فرافکنی و واگذاری وظایف و مسئولیت ها از یک دستگاه به دستگاه دیگر باشیم.

یکی از اعضای هیات امنای بازار تاریخی اراک پیرامون نگاهی به وضعیت بازار تاریخی اراک گفت: یکی از مشکلات اساسی حفظ بازار اراک، موضوع مدیریتی است. امروز در حوزه میراث فرهنگی و شهرداری بافت تاریخی شاهد تداخل مدیریتی هستیم و در قبال بازار دچار تجمع مدیریتی هستیم و همین باعث شده که کسی پاسخگو نباشد.

مرمت بازار هزینه نیست، سرمایه گذاریست

مرتضی سالی با بیان اینکه برای مرمت بازار که نباید مناقصه برگزار کرد و پیمانکار گرفت، افزود: کار مرمت بازار کاملا تخصصی است و باید فردی را بکار گرفت که تخصص مرمت و ذوق کار داشته باشد. از طرفی در موضوع حفظ میراث فرهنگی یک ریال و دو ریال معنایی ندارد بلکه اگر هر میزان سرمایه گذاری شود، دو برابر آن برداشت می شود.

وی با بیان اینکه اگر سرمایه گذاری شود و این مجموعه مورد مرمت و احیا قرار گیرد، شاهد حضور توریست ها و گردشگران در بازار اراک خواهیم بود، افزود: متاسفانه تا امروز مرمت های خوبی انجام نشده است، برای سقف بازار مبلغ دو میلیارد تومان جهت کاه گل اختصاص داده شد، کاهگل را حدود هشت ماه نگهداشتند و کیفیت آن از بین رفت و عملا مرمت سقف بازار به نتیجه مثبت نرسید.

ستون بازار را تبدیل به میز و صندلی کردند!

سالی با تاکید بر اینکه باید نوع مدیریت ها اصلاح شود، گفت: در سیل اخیر گفته شد که هیچ مشکلی برای بازار رخ نداد، بله مشکلی بوجود نیامد چرا که بازاریان و اعضای هیات امنا به سرعت وارد عمل شدند و ناودان ها را باز کردند.

وی پیرامون نگاهی به وضعیت بازار تاریخی اراک تصریح کرد: مرمت های صورت گرفته طبق نقد آگاهانه بسیار دارای مشکل است، قطعا در مرمت باید طبق بافت موجود پیش رفت، اما در مرمت سرای آقایی، توسط شهرداری بافت تاریخی، ستون های سنگی برداشته شد و ستون های آجری قرار گرفت که این اقدام کاملا اشتباه بود و سنگ بزرگ را تبدیل به میز و صندلی کردند که در واقع این کار خیانتی آشکار به روند مرمت بازار به شمار می رود.

این عضو هیات امنای بازار اراک با بیان اینکه اگر به دنبال مرمت بازار هستند، باید از خاک اراک استفاده شود تا مرمت ها در این شرایط آب و هوایی دوام بیاورد و در کنار آن از مدیران لایق، ناظران پاکدست و متخصصین امر استفاده شود.

ستون های سرای کاشانی دچار فرسایش شده اند

یکی از کسبه بازار تاریخی اراک با بیان اینکه تقریبا اکثر سراهای بازار نیازمند مرمت اساسی هستند و در این بین برخی سراها مرمت اضطراری نیاز دارند، گفت: بیشترین آسیب را در سطح و سقف بازار شاهدیم، مرمت های سال های گذشته به هر دلیلی مرمت های اصولی نبوده است و زیان های بسیاری به پیکر بازار وارد کرده است.

داوود برجی تصریح کرد: متاسفانه بالکن سرای کاشانی بعد از مرمت در اولین بارندگی دچار آسیب و ریزش شدید شد و در پای ستون ها جمع شدگی آب را شاهد بودیم، آب به سرعت وارد ستون ها شد و همین امر روند فرسایش ستون ها را سرعت بخشید، در این شرایط درخواست نصب شمع در زیر سقف بالکن و ستون ها کردیم و همچنان منتظریم که سرا توسط مسئولان امر مورد بازسازی و مرمت قرار گیرد.

مسیر فاضلاب بازار از بین رفته است

وی با بیان اینکه بازار در بحث فاضلاب نیز به شدت دچار آسیب است، گفت: در طول سالیان اخیر، به دلیل اینکه مرمت مسیرهای فاضلاب بازار طبق الگوهای اولیه پیش نرفت، مسیر و کف سازی ها تغییر کرده است، فاضلاب آسیب دیده است و آب ناودان در بارندگی ها به سطح بازار وارد می شود و خسارات بسیاری به سراها وارد کرده است.

برجی گفت: سراهای کاشانی، نوذری، کرمانشاهی و گلشن و ... پس از کوچکترین بارندگی دچار آب گرفتگی می شوند، چرا که مسیر فاضلاب از بین رفته و آب نیز توسط چاه ها جذب نمی شود، بارها به این وضعیت اعتراض کرده ایم، اما هر بار مسئولان می گویند اجازه دهید کار مرمت انجام شود، اما پس از انجام کار توسط پیمانکار مشکلات همچنان به قوت خود باقی است و مشخص نیست که پیمانکار با چه درجه اعتباری وارد کار می شود و نظارتی هم بر هزینه کرد اعتبارات نیست.

نمی دانیم طرح جامع قابلیت اجرا دارد یا خیر

وی پیرامون نگاهی به وضعیت بازار تاریخی اراک افزود: بام سرای کاشانی سال گذشته با 130 میلیون تومان کاهگل شد، اما با اولین بارندگی نصف بام شسته شد، کف بازار 80 سانتیمتر بالا آورده شده است و آب باران وارد سراها می شود و هر بار نقد می کنیم می گویند "از گذشته عبور کنیم" در حالی که وضعیت فعلی بازار اراک حاصل عملکرد گذشته مدیران و مسئولان است.

وی در خصوص اثربخشی طرح جامع احیا و مرمت بازار اراک گفت: ما به عنوان هیات امنای بازار هنوز طرح جامع را ندیده ایم و بررسی هم نکرده ایم و نمی دانیم که طرح تهیه شده قابلیت اجرایی شدن دارد یا خیر، اما اگر طرح اصولی تهیه شده باشد میتوان به آینده آن و مرمت اصولی بازار امیدوار بود.

سقف ریخت، نخاله ها را جمع نکردند

16 تیر امسال سقف یک باب مغازه در سرای حاجباشی به صورت کامل تخریب شد و این امر به دلیل فرسودگی تیرهای سقف صورت گرفت، خوشبختانه این حادثه با هوشیاری مالک خسارت جانی به دنبال نداشت، اما این شرایط قابل تسری به تمام بازار است، چرا که بافت بازار بسیار فرسوده شده است، مرمت های غیراصولی، خود باری اضافه به دوش بازار شده است و بی توجهی به آن نیز احتمال وقوع هر حادثه ای را رقم می زند، اما متاسفانه با وجود چنین حوادثی هیچ ضرب الاجلی برای مرمت و حفظ بازار از سوی مسئولان امر دیده نمی شود.

یکی از کسبه سرای حاجباشی گفت: اخیرا یک باب مغازه در سرا دچار تخریب شد و سقف کاملا فروریخت، بارها نسبت به جمع آوری این نخاله ها اعتراض کردیم اما هیچ دستگاهی مسئولیت نمی پذیرد، متاسفانه نه میراث فرهنگی و نه شهرداری و نه اوقاف اقدامی در ساماندهی این نخاله انجام نمی دهند، تردد کسبه به انبارها دچار مشکل شده است، امکان جابجایی بار وجود ندارد و از طرفی این گرد و خاک مشکل آفرین شده است.

وی افزود: اگر یک نفر یک کلنگ به زمین بزند، چندین کارشناس و مامور برای رسیدگی به موضوع روانه بازار می شوند اما برای جمع آوری این آوار تاکنون یک نفر هم مراجعه نکرده است.

طرح جامع بازار تصویب شده است

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی اظهار کرد: از سال 1396 تهیه طرح جامع مرمت و احیای بازار تاریخی اراک کلید خورد و بعد از جلسات زیاد، طرح مصوب شد و پیگیر اعتبارات لازم از محل اعتبارات ملی و استانی هستیم.

مصطفی مرزبان بیان کرد: در سال گذشته در سه نقطه به صورت پیمانکاری کار مرمت سرای صندوق سازها، کاشانی، راسته اصلی بازار به سمت خیابان حصار با اعتباری بالغ بر دو میلیارد تومان از محل اعتبارات ملی و 500 میلیون تومان اعتبارات استانی انجام گرفت و از این پس به کمک طرح جامع به عنوان نقشه راه، کار مرمت دنبال می شود و میراث فرهنگی نیز نظارت لازم را خواهد داشت.

وی با اشاره به اینکه امسال نیز دو میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته شده است که در مقاطع زمانی مشخص تخصیص می یابد، افزود: همچنین شهرداری و شورای شهر از محل اعتبارات بازآفرینی شهری سه میلیارد تومان در نظر گرفته اند که مطابق طرح احیا و مرمت بازار هزینه خواهد شد.

اجرای طرح جامع 140 میلیارد تومان پول می خواهد

مرزبان اضافه کرد: از محل اعتبارات ملی و سفر ریاست جمهوری پیگیر هستیم که منابع اعتباری خوبی برای مرمت بازار دریافت کنیم و در کنار آن مشارکت اوقاف و بازاریان در این راستا کمک می کند.

مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی در خصوص ثبت جهانی بازار اراک گفت: برآورد مالی طرح جامع بازار اراک بالغ بر 140 میلیارد تومان است که 70 میلیارد آن برای تاسیسات و باقی برای مرمت نیاز است، مسلما تزریق این رقم مالی زمان بسیاری را به خود اختصاص می دهد اما کار باید به سرعت مطابق طرح و شاخص های مرمتی پیش رود و قطعا با انجام مرمت و تعیین تکلیف الحاقات میتوان روند ثبت جهانی را دنبال کرد، البته پرونده ثبتی بازار سال گذشته تهیه شده است و به محض مطابقت این پرونده با شاخص های جهانی، آمادگی ثبت جهانی بازار وجود دارد.

5 سرا و 500 مغازه بازار وقفی است

رئیس اوقاف و امور خیریه شهرستان اراک نیز در خصوص تکلیف اوقاف برای مشارکت در مرمت بازار گفت: در بازار تاریخی اراک حدود 500 باب مغازه وقفی است و سرای نبی زاده، قمی ها، نبشینه، کرمانشاهی و سرای آقایی به صورت شش دانگ اوقافی است.

مهدی حبیبی اظهار کرد: طی 10 سال اخیر بین موجر و مستاجرین بازار بابت حقوق قانونی مستاجرین اختلاف وجود دارد، مستاجرین بازار بر این اصل قائلند که دارای حقوق سرقفلی هستند و اوقاف نیز در این راستا جلسات مکرری برگزار کرده است تا این اختلاف رفع شود.

وی با اشاره به برگزاری جلسه ای با محوریت اتاق اصناف، معتمدین و هیات امنای بازار و اصناف و حضور مشاورین حقوقی اتاق گفت: در این جلسه شروط سند اجاره مورد بررسی قرار گرفت، بندهایی نیازمند تغییر بود که طی مکاتبه با سازمان اوقاف و امور خیریه، بندها تغییر یافت و این تغییرات از طریق هیات امنای بازار به بازاریان اطلاع داده شد تا نسبت به تمدید قراردادهای خود پس از گذشت سالها اقدام کنند.

کسبه برای تمدید قرارداد مراجعه نکردند

حبیبی با تاکید بر اینکه علیرغم مساعدت اوقاف، متاسفانه شاید به تعداد انگشستان یک دست کسبه برای تمدید قرارداد مغازه های خود مراجعه داشتند، افزود: این شرایط درآمد اوقاف را تحت تاثیر قرار داده و مسلما بدون منابع مالی نمیتوان مرمت بازار را دنبال کرد.

وی تصریح کرد: اداره اوقاف شهرستان اراک آمادگی کامل دارد با مشارکت مستاجرین و پرداخت حقوق موقوفه و معوقات، به سهم خود در مرمت بازار شرکت داشته باشد و در کنار اوقاف، میراث فرهنگی و دستگاه های مرتبط نیز باید در مرمت همکاری داشته باشند.

رئیس اوقاف و امور خیریه شهرستان اراک با بیان اینکه سرای نبی زاده که کاملا وقفی است توسط میراث فرهنگی مرمت شد و سرای قمی ها نیز توسط اوقاف قدری مرمت شده، افزود: بازار آبروی شهر اراک است و حفظ آن اهمیت بالایی دارد بر همین اساس سرای مهر که در مالکیت اوقاف است به صورت کامل توسط اوقاف و تحت نظارت میراث فرهنگی مرمت شد و شرایط کاملا مطلوبی دارد و قطعا میتوان با مشارکت همه ذینفعان کل بازار را مرمت و حفظ کرد.

عدم تمدید قرارداد نیت واقف را خدشه دار کرده است

وی بیان کرد: متاسفانه عدم مراجعه کسبه برای تمدید قرارداد خود اجرای نیت واقف را نیز دچار خدشه کرده و حتی در مواردی عین موقوفه در حال از بین رفتن است و در صورت ادامه دار بودن این شرایط قطعا از مجرای حقوقی اقدام خواهیم کرد.

حبیبی با اشاره به سفر ریاست جمهوری به استان افزود: خوشبختانه در این سفر اعتبار خوبی برای بازار تصویب شده است و امیدواریم که با اولویت بندی مناسب و حضور همه عوامل و دستگاه های دخیل، مرمت بازار دنبال شود. هدایت و راهبری مرمت و حفظ بازار نیازمند یک متولی واحد است البته طرح جامع بازار تصویب شده است و امید است بتواند به احیای بازار بینجامد.

گفته های کسبه بازار عمق فاجعه رخ داده در بازار 200 ساله اراک را نشان می دهد و طبق مستندات تهیه شده توسط مشاور طرح جامع، 42 درصد بافت اصیل بازار در طول سالیان گذشته به دلیل الحاقات و دخل و تصرفات و تغییرات از دست رفته است، شدت تخریب ها در بازار به شکلی است که برای احیای آن ارقام نجومی نیاز است و قطعا امکان تامین این منابع مالی در شرایط کنونی در هاله ای از ابهام قرار دارد.

اما حداقل انتظار در شرایط کنونی این است که اگر اقدامی برای مرمت بازار صورت می گیرد، اساسی، اصولی و همخوان با بافت اصیل بازار باشد تا ناچار به دوباره کاری و مرمت مجدد نشویم، در سفر ریاست جمهوری حدود 20 میلیارد تومان برای بازار اراک اختصاص یافت که تا سال 1403 باید تخصیص یابد، امیدواریم که این رقم تزریق شود اما نکته قابل توجه در این تخصیص این است که درست و بجا هزینه شود.

تنها کافی است نگاهی به سیم کشی های عجیب و غریب در بازار اراک بیندازیم تا عمق فاجعه خودنمایی کند، یا کافی است، برای لحظه ای ریزش سقف یا دیوار را در یکی از سراها آنهم در بازاری که یکی از شلوغ ترین مجموعه های اقتصادی اراک در طول روز محسوب می شود، تصور کنیم، آدم را یاد متروپل می اندازد ولی از نوع دیگرش.

نوازنی، مدیرکل دفتر فنی استانداری مرکزی می گوید: مرمت های مقطعی و نقاط اضطرار، دردی را دوا نمی کند.

وی معتقد است که این مجموعه یک نظارت، مرمت و نگهداری مستمر نیاز دارد و طرح جامع تهیه شده نیز یک طرح مستمر است و باید برای اجرا آن همه ذینفعان مشارکت داشته باشند.

قطعا در مرمت بازار باید همه ذینفعان مشارکت داشته باشند اما چند متولی داشتن مجموعه بازار، خود آسیب بزرگی است که عملا به موازی کاری یا انداختن توپ به زمین دیگری ختم می شود.

به عنوان مثال علاوه بر اعتبارات ملی، در حال حاضر و به گفته علیرضا کریمی، شهردار اراک بازسازی بازار با 4 قرارداد شامل مرمت نقاط حادثه خیز با مبلغ 29 میلیارد ریال، کف فرش گذرهای بازار با مبلغ 7 میلیارد و 500 میلیون ریال، کف فرش بازار با مبلغ 5 میلیارد ریال و قرارداد مرمت سرای تقوایی با مبلغ 3 میلیارد و 500 میلیون ریال از سوی شهرداری در حال پیگیری است و در کنار میراث فرهنگی و اوقاف شهرداری نیز در حال مرمت بازار است، اما چند مدیریتی بودن بازار خود آسیب بزرگی برای این مجموعه بشمار می رود و تنها میتوان امید داشت که حداقل طرح جامع احیا و مرمت بازار تاریخی اراک راهکاری برای مدیریت واحد بازار پیش بینی کرده باشد.