بررسی جزئیات و برنامه های طرح برتر ملی برای احیای میراث فراموش شده

ایسنا/ براساس خبرهای بدست آمده، بررسی جزئیات و برنامه های طرح برتر ملی برای احیای میراث فراموش شده صورت گرفت.

در میان خبرهای پیاپی از تخریب خانه های تاریخی، از طرحی مطلع شدیم که نه تنها خانه های تاریخی را از خطر تخریب و نابودی نجات می دهد، بلکه ارزش ذاتی آنها را زنده می کند و به این سرمایه های فراموش شده جانی دوباره می بخشد. فردی که سالهایی از عمر با ارزش خود را در کسب دانش و تجربه در زمینه فرهنگ و هنر سپری کرده، اکنون برای اولین بار در ایران پیشگام این طرح شده است. او به ایده خلاقانه خود جامه عمل پوشانده تا به افرادی که در این راه اندیشه آبادانی در سر دارند، یاری رساند.

«تهیه بسته های ارزش افزای مرمت، حفاظت و احیای خانه های تاریخی» نام طرحی است که توسط محمود ستایش مهر، در چهاردهمین جشنواره پژوهش و نوآوری در مدیریت شهری و نیز در نهمین جشنواره پژوهش و آموزش در مدیریت شهری و روستایی سال جاری به عنوان اثر برتر برگزیده شده است. این طرح، ایده اصلی شرکت دانش بنیان «ملک و میراث ایرانیان» برای مرمت و احیای خانه های تاریخی است؛ خانه هایی که این روزها دستخوش ناملایمات زیادی شده اند.

ایده پرداختن به مسئله مرمت و احیای خانه های تاریخی چه زمانی و چطور به ذهن شما خطور کرد؟

زمانی که می دیدم خانه های تاریخی هر روز بیشتر تخریب می شوند و از دست ما می روند، این ایده به ذهنم رسید. ما شاهد این هستیم که به برخی از اماکن عمومی مانند مساجد یا حمام های تاریخی بالاخره به شکلی توسط دولت یا اوقاف توجه می شود و این مکان ها حفظ و احیا می شوند، در حالی که خانه های تاریخی بسیار کمتر مورد توجه دستگاه های حاکمیتی، بخش خصوصی و نیز میراث فرهنگی قرار می گیرند. حتی اگر قرار باشد یک خانه ثبت تاریخی شود، مالکان آن خانه را دشمن خود می دانند، چرا که محدودیت ها بسیار زیاد می شود و ارزش ملکشان از نظر اقتصادی آنقدر پایین می آید که حاضر می شوند زیر آن بنای تاریخی آب بگیرند که روی هم بریزد، اما به عنوان یک اثر تاریخی ثبت نشود.

در آن زمان با دیدن این مسائل می خواستم مشکلاتی را که در زمینه حفاظت و مرمت در حوزه احیای خانه های تاریخی سر راه یک نفر قرار میگیرد را در رساله دکتری کار کنم، اما به دلیل محدودیت هایی که در دانشگاه وجود داشت این اتفاق میسر نشد. به همین دلیل به ذهنم رسید که برای عملی ساختن این ایده و پرداختن به مسائل و مشکلاتی که بر سر راه مرمت و احیای خانه های تاریخی وجود دارد یک شرکت تاسیس کنم. در سال 1396 در مقطع دکتری دانشگاه هنر اصفهان قبول شدم و در سال 1398 شروع کردم به ثبت شرکت. براساس مقاله بررسی جزئیات و برنامه های طرح برتر ملی برای احیای میراث فراموش شده باید بدانید که همزمان با کارهای شرکت بر روی رساله دکتری هم کار میکردم، کارها کمی سنگین بود، اما به شکر خدا از رساله دفاع کردم و شرکت هم ثبت شد.

زمینه فعالیت شما در این شرکت متمرکز بر روی مشکلات و مسائل خانه های تاریخی در شهرهای ایران است یا اینکه به مرمت و احیای خانه های تاریخی در شهرهای جهان هم معطوف می شود؟

چند سال پیش شرکت کردن در یک همایش بین المللی مقدمه ای شد برای اینکه ما متوجه شویم در شهرهای دیگر دنیا هم مشکل تخریب خانه های تاریخی وجود دارد. در سال 1394 یک همایش بین المللی در تهران و همدان شرکت کردیم که در آن شرکت کنندگان از کشورهای دیگر هم حضور داشتند. در این همایش تیم ما در حوزه حفاظت از بافت های تاریخی که رشته تخصصی بود به عنوان تیم برگزیده انتخاب شد. براساس مقاله بررسی جزئیات و برنامه های طرح برتر ملی برای احیای میراث فراموش شده باید بدانید که سال بعد ما را دعوت کردند به مرحله بعدی همایش در کشور روسیه و ما 20 روز به صورت بورسیه به روسیه رفتیم.

در این مدت که آنجا بودیم متوجه شدیم در آنجا هم همین مشکل خانه های تاریخی وجود دارد؛ خانه ها با بافت های تاریخی در حال تخریب بودند و کسی به آنها توجهی نداشت. دقیقاً مشکلاتی که ما اینجا در این زمینه داریم با درصدی تفاوت، آنجا هم وجود داشت، همان جا من به این قطعیت رسیدم که بیایم وارد این حوزه شوم، چرا که من فکر میکردم چشم انداز این کار فقط ایران است، اما متوجه شدم که نه تنها در اصفهان و ایران، بلکه ما می توانیم به صورت بین المللی هم اقدام کنیم. به امید خدا اگر توانستیم در ایران موفق شویم، در چشم انداز زمانی ما این است که ان شاء الله وارد کشورهای دیگر هم در حوزه مرمت و احیای خانه های تاریخی بشویم.

به نظر شما در زمینه احیا و مرمت خانه های تاریخی چه خلاء و مشکلاتی وجود دارد؟

ما یک سازوکاری که به خوبی و درستی یک خانه تاریخی را مرمت و احیا کند نداریم، برای مثال اگر شما بخواهید یک خانه جدید مثل این خانه هایی که هر روز ساخته می شوند، بسازید، به یک مهندس مشاور یا دفتر ساختمانی مراجعه می کنید و می گویید من می خواهم اینجا خانه ای بسازیم، برای من پلانی طراحی کنید و از شهرداری مجوز می گیرید و مابقی کارها. اما آیا برای خانه تاریخی هم به همین منوال است؟ باید عرض کنم خیر.

یا در مثال دیگر از خانه های جدید؛ اگر شما نخواهید خانه بسازید و بخواهید خانه ای بخرید، می توانید به مشاور املاک سر کوچه بروید یا به سایت ها و برخی اپلیکیشن ها مراجعه کنید و در نهایت خانه دلخواه خودتان را انتخاب می کنید. اما برای خرید خانه های تاریخی چطور؟ فرض کنید شما یک خانه تاریخی دارید و می خواهید آن را بفروشید، چه کاری انجام می دهید؟ یا زمانی که علاقمند هستید یک خانه تاریخی را بخرید، نمی دانید کجا بروید، به بخش خصوصی، مشاور املاک، میراث فرهنگی، شهرداری، یا سایت و اپلیکیشن…؟ درست اینجاست که یک خلاء بزرگ شناسایی می شود.

نمی گویم برای مرمت خانه های تاریخی مکانی وجود ندارد، شاید مشاورها و سازمان هایی باشند، اما نه به راحتی. اگر هم وجود داشته باشند معلوم نیست که مرمت و حفاظت را با اصالت و هویت انجام می دهند یا نه. بنابراین ما نیازی در این بازار احساس کردیم که وارد حوزه مرمت و احیا شویم.

ایده اصلی شرکت شما حول چه مفاهیمی شکل گرفته است؟

در حقیقت ما ایده شرکت را با این عنوان تعریف کردیم: «تهیه بسته های ارزش افزای مرمت، حفاظت و احیای خانه های تاریخی» اما این به چه معناست و معنای ارزش افزا چیست؟ منظور ما از ارزش، اصالت و هویتی است که در خانه های تاریخی وجود دارد اما به آن توجهی نمی شود، عده ای بطور کلی محوش می کنند، عده ای با مرمت های اشتباه آن را از بین می برند و بطور کلی سازوکار اشتباهی که در دستگاه دولتی و بخش خصوصی وجود دارد باعث می شود که این خانه ها نابود شوند و ارزش خودشان را از دست بدهند. پس ما به دنبال این هستیم که یک سازوکاری ایجاد کنیم که به این خانه های تاریخی مجددا ارزش ببخشیم و آن ارزش ذاتی که در این خانه ها وجود دارد را زنده کنیم.

به همین منظور، ما چند پک (بسته) را آماده کردیم که آماده به مصرف باشند و با این روش فرآیند مرمت، حفاظت و احیا و خرید و فروش خانه های تاریخی را برای مردم تسهیل می کنیم و به عبارتی سعی می کنیم این دیو بزرگ خطرناک را در ذهن هایشان کم رنگ کنیم. در واقع، با عرضه این بسته ها به آنها می گوییم اگر شما خانه تاریخی دارید، ما کمکتان می کنیم و شما راحت می توانید آن را مرمت، حفاظت و احیا کنید یا اگر می خواهید خانه تاریخی را بفروشید لازم نیست نابودش کنید تا بتوانید زمینش را بفروشید، بلکه همان را با ارزش افزوده بفروشید، یعنی اگر ارزش یک ملک را 10 میلیارد تومان بگذارند، خانه تاریخی که باشد می گویند 5 میلیارد تومان و آن را به سادگی نمی خرند، اما ما می خواهیم کاری کنیم که بگوییم اگر ارزش ملک شما 10 میلیارد است، خانه تاریخی هم هست پس 20 میلیارد به بالا می توانید آن را بفروشید.

در حقیقت، با این کار خود خانه تاریخی را به عنوان یک چیز باارزش ارائه می دهیم که مالک به حفظ آن تمایل داشته باشد و سود اقتصادی خودش را در حفظ این خانه بداند. اگر توانستیم چنین کاری انجام دهیم، خانه خود به خود حفظ و احیا می شود، اما تا زمانی که این سازوکارهای اشتباه وجود دارد ما نباید انتظار داشته باشیم که خانه های تاریخی ما که بخشی از هویت، اصالت و سرمایه های تجدیدناپذیر ما هستند، حفظ شوند.

فرمودید خانه های تاریخی سرمایه های تجدیدناپذیر هستند، منظور شما از تجدیدناپذیر بودن خانه های تاریخی چیست؟

بعضی گمان می کنند با مصالح امروزی و الگو برداری از خانه های تاریخی می شود یک خانه تاریخی ساخت، در صورتی که این یک دروغ است که فرد بیاید یک خانه جدید را به شکل تاریخی بسازد، خانه تاریخی متعلق به تاریخ است و چنین خانه ای فرم، مصالح و هزار و یک شیوه خاص خود را در زمان خاص خود می طلبید. ما امروز با شیوه و مصالح و فرم خودمان خانه می سازیم، ممکن است از خانه های تاریخی به شکلی الهام بگیریم، اما امروز مصالح و شیوه و فرم خودش را می طلبد.

بنابراین خانه تاریخی یک سرمایه تجدید ناپذیر است و وقتی ما خانه های تاریخی را از دست می دهیم، به این معناست که چیزهایی را از دست می دهیم که دیگر آنها را نخواهیم داشت و اگر حفظشان نکنیم دیگر قابل تکرار نیستند. شاید ما نتوانیم به طور صددرصد این سیل عظیم نابودی که در بافت های تاریخی ما افتاده است را کاهش دهیم، اما مصمم هستیم و تلاشمان را می کنیم که ان شاء الله آن را کاهش دهیم و در راستای حفظ و احیا شدن آنها قدم برداریم.

برنامه شما برای احیا و مرمت خانه های تاریخی به چه منوال است و فرآیند این بسته ها در این طرح به چه شکل است؟

در این طرح، بسته اول ما مشاوره است، زمانی که یک نفر می خواهد خانه تاریخی را حفاظت یا احیا کند اما نمی داند چه اقدامی باید انجام دهد، پس از مراجعه به ما، بسته اول را که مشاوره است به او ارائه می دهیم. ما سعی می کنیم این بسته را حتی المقدور به صورت رایگان ارائه دهیم تا در راستای حفظ و احیا کمکی کرده باشیم و اطلاعاتمان را در مورد آن چیزی که درس و رشته تخصصی بوده، انتقال دهیم.

بسته های دوم ما شامل بسته های طرح مرمت و احیا هستند. درواقع، طرح مرمت و احیا شامل سه بخش؛ شناخت، آسیب شناسی و درمان می شود. زمانی که ما می خواهیم یک بنای تاریخی را مرمت و احیا کنیم، قدم اول این است که شناخت صحیحی نسبت به آن بنا داشته باشیم. با شناخت صحیح، در قدم های بعدی می توانیم اشکالات را متوجه شویم و برای آن طرح درمان ارائه دهیم. پس قدم اول شناخت است و قدم بعدی، آسیب شناسی نام دارد. در این مرحله مشکلاتی مانند رطوبت، ترک، و مشکلات عمده کالبدی، اجتماعی، اقتصادی یا آسیب های مختلفی که ممکن است به یک بنا وارد شده باشد را از ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، یا بعدهای دیگر شناسایی می کنیم و در نهایت برای آن طرح درمان می دهیم.

تفاوتی میان احیا و مرمت وجود دارد. احیا به معنای جان مجدد بخشیدن به یک بنا است. اما ما چطور می توانیم به یک بنا جان مجدد ببخشیم؟ عمدتاً منظور از احیا، کاربری مجدد دادن است. زمانی که می گوییم یک بنای تاریخی را مرمت می کنیم، ترک ها و آجرهای شکسته اش را درمان می کنیم و به موضوعات کالبدی آن می پردازیم. اما احیا بیشتر به فعالیتی که در آن خانه اتفاق می افتند می پردازد، برای مثال مکانی که روزی یک خانه تاریخی بوده امروز دیگر کسی در آن زندگی نمی کند و همین زندگی نکردن کسی در آنجا باعث تخریب بیشتر آن خانه می شود.

وقتی این خانه را احیا می کنیم یعنی کاربری مسکونی به آن می دهیم تا یک عده دوباره بیایند و در آن زندگی کنند یا اینکه به فرض آنجا را اقامتگاه سنتی یا مکانی برای طب سنتی می کنیم که انسان در آن رفت و آمد کنند و مراقبش باشند، چرا که انسانها هستند که از بناها محافظت می کنند. در طرح احیا، آدم ها را به خانه ها بر می گردانیم، کاربری مجدد به آنجا می دهیم و آن مکان را احیا می کنیم.

سومین بسته ما بسته اجرای مرمت است. پس از مشاوره و طرح مرمت و احیا، بسته سوم، بسته اجرای مرمت است. یک مرمت با اصالت و با هویت به یک مرمت کار حاذق نیاز دارد، به فردی که با قوس ها، مقرنس ها، تزیینات و نیز تاریخچه و فرم معماری در زمان خاص خود به درستی آشنا باشد. ما مرمت کارهای حاذق را به فراخور رشته تحصیلی کم و بیش می شناسیم. در نتیجه، یا خودمان بخش هایی از کار را به عهده می گیریم یا از اساتید با تجربه در این زمینه استفاده می کنیم و سعی می کنیم یک مرمت با اصالت و هویت در بسته سوم خودمان ارائه دهیم.

بسته چهارم این طرح قرارداد راهبری پس از احیا نام دارد. ممکن است این سوال پیش بیاید که اگر کسی یک خانه تاریخی را خریداری کرد و نیز طرح مرمت را در آن اجرا کرد بعد از آن چه اتفاقی می افتد؟ در پاسخ می گوییم که بهترین حالت برای خانه این است که خانه شود، اگر بیایند و در آن خانه زندگی کنند، در واقع بهترین استفاده از آن خانه صورت میگیرد. البته گام ها و پیشنهادهای بعدی هم به فراخور موقعیت وجود دارد.

بسیاری از خانه های تاریخی وجود دارند که مرمت و احیا شده اند، اما پس از مرمت، درِ این خانه را بسته اند و با وجود اینکه مبالغ بسیار زیادی که صرف مرمت کرده اند، اگر نگوییم آن خانه از روز اول مرمتش بدتر شده، خیلی هم بهتر نشده است. یکی از دلایل این اتفاق این است که بطور کامل روی توریست خارجی حساب می کنند در صورتی که ممکن است به دلایل مختلفی از جمله کرونا، گردشگر خارجی یک روز باشد اما 10 روز نباشد و اگر فقط کسی روی گردشگر خارجی بخواهد حساب کند، این یعنی نابودی.

یک انسان هوشمند اگر می خواهد یک اقامتگاه سنتی بسازد این برنامه را به شکلی تعریف می کند که بتواند یک کاربری های جایگزینی هم داشته باشد و یک بخشی از انرژی و کار را برای گردشگر داخلی می گذارد، در این صورت فرد شکست نمیخورد. در واقع، در مرحله قرارداد راهبری پس از احیا، با توجه به تجربه ای که در این 15 سال در این زمینه کسب کرده ایم، آن را به افراد ارائه می دهیم.

و اگر نکته ای خاص یا صحبتی ناگفته مانده لطفا بفرمایید.

از شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان تشکر می کنم به این خاطر که همیشه حمایتگر بوده و است و اگر حمایت ها و تسهیلات شهرک علمی تحقیقاتی نبود، ما تا الان دوام نیاورده بودیم. مسیر سخت است، چرا که ما یک شرکت با سرمایه آنچنانی نبودیم که بخواهیم این ایده را پیش ببریم. تمام تلاش خودمان را می کنیم که در این مسیر پیش برویم و این ایده را به بار بنشانیم، مسلما هر چقدر حمایت ها بویژه حمایت های مالی بیشتر باشد ما هم بهتر می توانیم در این مسیر پیش برویم و این ایده را عملی کنیم.

و یک موضوع دیگر اینکه بخش هایی از شهرک علمی تحقیقاتی محصول محور است و کسانی که محصولی دارند از ما موفق تر هستند و گاهی این روال باعث می شود که ما و شرکت های مشابه به ما امتیازات و تسهیلات را از دست بدهیم. اگر در بحث های مالی این امکان باشد که برای ما و شرکت های مشابه به ما که محصولی نداریم اما برای به بار نشستن ایده هزینه می کنیم، تسهیلات بیشتری در نظر گرفته شود، مسلماً چنین تدبیری به اثربخشی و پیشرفت بهتر کار کمک می کند.