فراز و فرود خانه تاریخی ساسون در اصفهان

ایسنا/ این خبر پیرامون فراز و فرود خانه تاریخی ساسون در اصفهان برای شما نگارش شده است.

«برادرزاده اسحاق ساسون یعنی سلیمان ساسون با دایی من دوست بود، دایی من تار و سه تار میساخت و بعدها به آمریکا رفت. ما ساکن تهران بودیم تا اینکه بعد از جدایی پدر و مادرم، همراه با مادرم به اصفهان آمدیم، البته قرار نبود این همه سال اصفهان بمانیم. آقای سلیمان ساسون به دایی من گفت که یک خانه باغ دارد و ما می توانیم مدتی آنجا ساکن شویم...»

این بخشی از روایت جاوید قدیرزاده، هنرمند قلم زنی است که مدت 12 سال همراه با خانواده اش در خانه ساسون اقامت داشت و بعد از آن نیز مدت هفت سال در یکی از اتاق های این خانه به قلم زنی پرداخته و به نوعی از خانه نیز محافظت میکرد.

خانه ای که این جوان هنرمند از آن حرف می زند براساس آنچه در پرونده ثبتی آن آمده، در خیابان شمس آبادی، کوچه عالم آرا (بازار آزادی)، پلاک 59 با کد پستی 59913-81346 الی 59911-81346 قرار دارد.

او ماجرای سکونت خود و خانواده اش در خانه ساسون را اینطور توضیح می دهد: خانه ساسون در کوچه باغی قرار دارد که در آن فقط چهار خانه وجود داشت. یکی از خانه ها فروخته شد و سه خانه هزار متری باقی ماند، صاحب خانه دوم هم در آمریکا بود و خانه او مصادره شد و تنها دو خانه متعلق به اسحاق ساسون باقی ماند که ما در یکی از خانه ها ساکن بودیم و در خانه کناری این خانه هم که آن هم متعلق به اسحاق ساسون بود یک خانواده منصور رحمانیان و همسرش احترام خانم ساکن بودند که از فرخ خانم (همسر اسحاق ساسون) یعنی زن عموی سلیمان ساسون نگهداری میکردند، خودشان هم در پاساژ آزادی مغازه لباس فروشی داشتند.

خانه ساسون متعلق به دوره پهلوی اول و مالک آن اسحاق ساسون (عموی سلیمان ساسون) است. البته این اواخر آقای سلیمان ساسون شخصی را برای دیدن خانه آورد که میگفت پنجره های خانه متعلق به دوره قاجار است؛ این هم قابل توجه است که آقای اسحاق ساسون نجار حرفه ای بودند و ضمن آن، در اصفهان و بعدها در پاریس یک عتیقه فروشی داشت. این خانه دو طبقه بود و مشخص بود که مالک آن، خانه را برای دل خودشان ساخته است. راه پله آن چوبی بود و سقف ها تیر چوبی داشت.

او پیرامون فراز و فرود خانه تاریخی ساسون در اصفهان ادامه می دهد: برادرزاده اسحاق ساسون یعنی سلیمان ساسون با دایی من (سعید پیرجمالی) دوست بود، دایی من تار و سه تار میساخت و بعدها به آمریکا رفت. ما ساکن تهران بودیم تا اینکه بعد از جدایی پدر و مادرم، همراه با مادرم به اصفهان آمدیم، البته قرار نبود این همه سال اصفهان بمانیم. آقای ساسون (سلیمان ساسون) به دایی من گفت که یک خانه باغ دارد و ما می توانیم مدتی آنجا ساکن شویم. ما هم از سال 1375 در خانه ساسون ساکن شدیم. ابتدا قرار بود یک یا دو سال بطور موقت در آن خانه بمانیم، اما ماندگار شدیم. همان سال (سال 75) مالک اصلی خانه یعنی اسحاق ساسون فوت کرده بود.

این خانه به سبک کوشک قاجاری ساخته شده و آن زمان که ما به خانه آمدیم خیلی خوب و سر پا بود، درختهایش سرسبز بود و پنجره هایش سر جایش بود، ولی به مرور از بین رفت. علت از بین رفتن خانه ساسون این بود که حدود سال 1384 توسط ستاد اجرایی فرمان امام در طرح مصادره رفت؛ آن زمان ما هنوز در این خانه ساکن بودیم، البته چون آقای ساسون (سلیمان ساسون) وکیل بود و از سویی دیگر خانه در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده بود، از این رو موضوع مصادره آن به تعویق انداخته میشد و به همین دلیل بود که ما همچنان تا سال 88 در خانه آقای ساسون بودیم و خانه بلاتکلیف باقی مانده بود یعنی هم توسط ستاد اجرایی فرمان امام مصادره شده بود و هم توسط میراث فرهنگی به ثبت میراث ملی رسیده بود.»

قدیرزاده پیرامون فراز و فرود خانه تاریخی ساسون در اصفهان میگوید: البته چیزی که من میدانم این است که وقتی ارزش یک ملک یا قدمت آن بالا باشد میراث فرهنگی می تواند آن را بدون نظر مالک ثبت کند، اما در مورد خانه هایی مانند خانه ساسون که بعد از فوت آقای اسحاق ساسون، مالک مشخصی نداشت و قدمت بالایی هم ندارد برای ثبت آن باید از مالک اجازه گرفته میشد؛ به همین دلیل بود که آقای ساسون خیلی شاکی و معتقد بود که میراث فرهنگی باید پیش از ثبت خانه از او نظرخواهی میکرد و رضایت او را میگرفت.

بعد از اینکه خانه ساسون به طرح مصادره رفت و از طرفی هم در فهرست میراث ملی ثبت شد در مورد مالکیت آن بین ستاد اجرایی فرمان امام و میراث فرهنگی و آقای ساسون کشمکش وجود داشت؛ از طرف دیگر آقای ساسون سند قطعی از اسحاق ساسون نداشت و به همین دلیل طبق قانون فعلی مصادره شد.

این هنرمند جوان پیرامون فراز و فرود خانه تاریخی ساسون در اصفهان اضافه میکند: آقای ساسون همیشه میگفت که من تنها فامیل از خانواده ساسون هستم که در ایران مانده ام و ورثه میگویند خانه را بفروش و پول ما را بده و من با این شرایطی که ایجاد شده نمی توانم و شاید اگر خانه ثبت میراث فرهنگی نشده بود وضع بهتری داشت. میراث فرهنگی بدون اجازه اینجا را ثبت کردند اگر از من اجازه می گرفتند به آنها می گفتم نه و بعد خودم یک خریدار پیدا میکردم تا خانه را به او بفروشم و آن فرد هم به داد این خانه می رسید، چون من نمیتوانم به این خانه رسیدگی کنم و خیلی هزینه دارد.

ما در مجموع از سال 75 تا 88 به مدت 12 سال با خانواده در خانه ساسون زندگی کردیم، ولی به این دلیل که همه می خواستند صاحب این ملک شوند و هرروز زنگ می زدند و یکی میگفت خانه متعلق به من است و دیگری هم به همین ترتیب خانه را متعلق به خودش می دانست ما هم بلاتکلیف بودیم و احساس می کردیم یا آقای ساسون خانه می فروشد یا ستاد اجرایی فرمان امام ما را بیرون می کند؛ از سویی دیگر شرایط زندگی در این خانه کم کم از بین رفت چون آب و گاز نداشت و فقط برق داشت، ما چاه داشتیم و سطح آب زیرزمینی هم پایین رفته بود و رفته رفته زندگی سخت میشد. آقای ساسون هم در آنجا خرجی نمیکرد، چون هم خانه بزرگ بود و هم در طرح مصادره افتاده بود.

او اینطور ادامه می دهد: البته آقای ساسون فکر میکرد که این خانه سریع فروخته شده و به پارکینگ تبدیل می شود، چون ستاد اجرایی فرمان امام برای آن کاربری پارکینگ عمومی برای پاساژ آزادی و افتخار را تعیین کرده بود تا اینکه هفت سال قبل یک نفر میخواست خانه را بخرد و بسازد و به پارکینگ تبدیل کند تا اینکه استعلام از شهرداری گرفت و متوجه شد در فهرست میراث ملی ثبت شده است. این را هم بگویم که چهار پلاک هزار متری در این کوچه بود که عقب نشینی خورده است یعنی فاصله خانه ها تا لب مادی 3 متر بود ولی فکر می کنم 150 متر از آن در عقب نشینی رفت.

آن زمان من در یک کارگاه قلم زنی شاگرد بودم و سال 88 بعد از اینکه خانواده من از این خانه رفتند آقای ساسون به من گفت «اگر می خواهی در خانه بمان و اینجا کار کن چون اگر اینجا خالی شود هم پاتوق دزدها شده و هم به اصطلاح به آشغالدانی تبدیل می شود.» من هم ماندم و نگهبان خانه بودم و هم در یکی از اتاق هایش کار میکردم البته نه اینکه کارگاهم باشد. به این ترتیب تا سال 95 مدت هفت سال آنجا بودم و در تمام این مدت آقای ساسون هزینه ای برای آن خانه نکرد، چون میگفت هزینه اش بر نمی گردد اما به مرور چون آب نبود درختان خانه خشکید و قسمت هایی از سقف ریخت. البته من با ابزاری که داشتم خیلی سعی کردم آنجا را حفظ کنم، آقای ساسون هم میگفت اگر برای دل خودت داری انجام میدهی انجام بده وگرنه آنها (ستاد اجرایی) خانه را خراب می کنند.

قدیرزاده سپس اشاره میکند: بعد از مدتی من بیمار شدم و زمانی که در بیمارستان بستری بودم دو مرتبه به خانه دزد زد که در مرتبه اول حتی وسایل من را هم که در یکی از اتاق ها بود دزدیدند، یعنی هرچه در خانه بود و چند تا از پنجره های داخل ساختمان در طبقه بالا را بردند. در مرتبه دوم همه پنجره ها دزدیده شد و وقتی من دیدم سریع به آقای ساسون و ستاد اجرایی فرمان امام زنگ زدم؛ خیلی عجیب بود که حتی کاشی های خانه را هم جدا کرده و برده بودند.

این دو سرقت به فاصله یک سال از هم اتفاق افتاد و خانه مخروبه شد. وقتی که این اتفاق که افتاد ستاد اجرایی فرمان امام به من گفت که چه دلیلی دارد که با وضعیت جسمانی که داری و با شرایطی که خانه دارد آنجا بمانی. بعد هم سریعا همه درختانش را بریدند.

او پیرامون فراز و فرود خانه تاریخی ساسون در اصفهان میگوید: در مورد به مزایده گذاشته شدن خانه هم بگویم که این خانه دو مرتبه به مزایده گذاشته شد یکبار در سال 93 و مرتبه دوم در سال 1401 و درواقع آقای ساسون و ستاد اجرایی فرمان امام با هم به نوعی توافق کرده اند، چون چاره ای نداشتند. ستاد سهم خودش را به مزایده گذاشت یعنی 52.5 حب؛ هر 6 دانگ 72 حب می شود 19 حب و نیم از آن متعلق به ساسون و بقیه اش متعلق به ستاد است.

همانطور که جاوید قدیرزاده در صحبت های خود به آن اشاره کرد خانه اسحاق ساسون تا کنون دو بار از سوی ستاد اجرایی فرمان امام استان اصفهان در مزایده قرار داده شد، ولی براساس گفته های مسئولان این ستاد اجرایی هنوز خریداری برای خانه ساسون متقاضی نشده است.

در هر حال تورج حاج رحیمیان، مدیر سابق ستاد اجرایی فرمان امام استان اصفهان در پاسخ به این سؤالات که «این خانه چه زمانی در طرح این ستاد قرار گرفت؟ آیا خانه دارای مالک حقیقی است یا خیر؟ چرا بلاتکلیف باقی مانده است؟ چرا تنها بخشی از حَب در مزایده گذاشته شده نه بطور کامل؟ آیا شخص یا سازمانی حاضر به خریداری خانه از طریق مزایده شده است؟ برای خانه چه نوع کاربری تعیین شده است؟» اظهار کرد: تکلیف خانه تا چند ماه دیگر معلوم می شود، کاربری خانه هنوز معلوم نیست، اما مزایده با هدف احیا و استفاده به عنوان عمارت تاریخی و گردشگری و احتمالا در صورت موافقت های نهایی به عنوان خانه بومگردی هدف گذاری شده است؛ ولی هنوز بهره بردار مشخص نشده و البته مناقصه تا زمان مشخص شدن بهره بردار ادامه خواهد داشت.

او همچنین در پاسخ به اینکه آیا بخشی از خانه که در مزایده گذاشته نشده متعلق به سلیمان ساسون است، گفت: بالاخره از لحاظ سهم مالکیت درصد دارند، اما مجاز به بهره برداری مستقیم بدون نظارت وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و نهادهای دیگر نیستند و تا مشخص شدن تکلیف نهایی باید صبر کرد.

رضوان اصغری، سرپرست ستاد اجرایی فرمان امام استان اصفهان نیز گفت: کسی در مزایده خانه ساسون به عنوان برنده اعلام نشده است و همچنان وضعیت آن مشخص نیست و بر روی آن در حال برنامه ریزی هایی هستیم.

رضوانی در پاسخ به اینکه آیا در نظر گرفتن کاربری پارکینگ برای این خانه صحت دارد یا خیر، تصریح کرد: خیر به پارکینگ تبدیل نمی شود و در حال حاضر نیز برنامه ای برای مزایده مجدد این بنا وجود ندارد. کسی در مزایده خانه ساسون به عنوان برنده اعلام نشده و همچنان وضعیت آن مشخص نیست و بر روی آن در حال برنامه ریزی هایی هستیم.

به هر روی، آنچه مسلم است ویژگی های منحصر بفرد خانه اسحاق ساسون بود که آن را به عنوان یکی از خانه های واجد ثبت در فهرست میراث ملی مطرح کرد؛ تا آنجا که در بخشی از پرونده ثبتی این خانه که با شماره 20010 و در تاریخ 22 آبان 1386 در فهرست آثار ملی ثبت شده، آمده است که یهودیان ابتدا در محل جویباره اصفهان که محله ای فقیرنشین بوده زندگی میکردند که فردی به نام اسحاق ساسون به کمک برخی از اهالی زمین های واقع در کوچه عالم آرا، فروهر، انقلاب و استانداری را میخرد که باعث سکنی گزیدن یهودیان از جویباره به این قسمت ها می شود.

او که طراح ساختمان و مهندس معمار بوده، برای متمرکز کردن یهودیان کنیسه ای در خیابان فلسطین میسازد که طراح آن طی سفری که هفتاد سال پیش به اورشلیم داشته از کنیسه کتر داوود اقتباس کرده بود. از دیگر آثار او خانه ای است که در خیابان شمس آبادی اصفهان واقع شده است. همچنین ایشان به همراه عمویش نیسان ساسون کارگاه صنایع دستی داشتند که محصولاتشان را که شامل وسایل تزئینی از صدف و عاج و استخوان و نقاشی و مینیاتور بوده به اروپا عرضه میکردند که حاج مصورالملک از مینیاتوریست های معروف از شاگردان ایشان بوده است. حاج مصورالملک در طی سفری که به اروپا داشته، دو اصل مهم را وارد مینیاتور ایران میکند؛ یکی پرسپکتیو و دیگری ترسیم مینیاتور با رنگ روغن روی عاج فیل و استخوان.

این پرونده اشاره میکند که اسحاق ساسون در سال 1340 چشم از جهان فروبست.

همچنین در خصوص تاریخچه و وجه تسمیه خانه اسحاق ساسون در پرونده ثبتی آن آمده است که بر طبق شواهد موجود، بنا متعلق به دوره پهلوی است که توسط مالک اولیه اسحاق ساسون طراحی و بنا شده است. سبک بنا به صورت کوشک های دوره صفوی است. کلیه تزئینات بکار رفته در بنا اعم از درها و کاشی کاری ها متعلق به دوران صفوی و قاجار است. برخی از کاشی کاری ها به سبک تزئینات صفوی اجرا شده است.

ضمن اینکه در این پرونده اشاره شده که بنا در مالکیت اسحاق ساسون است و در خصوص مشخصات این خانه نیز چنین آمده است: بنا با عرصه ای حدود 930/71مترمربع دارای اعیانی 145 مترمربع و با ابعاد 16/23 در 8/37 متر و ارتفاع 8 متر در دو اشکوب احداث شده است. این بنا به صورت کوشکی در وسط یک باغ مشجر است و کوشک در جبهه شمالی حیاط قرار گرفت. اشکوب تحتانی بنا شامل تالار با پوشش کلیل و پنجره های گره چینی شده و کاشی کاری های زیبای معرق و هفت رنگی است که زینت بخش بنا است.

مشخصات دیگر خانه اسحاق ساسون بر پرونده ثبتی آن چنین است: دو اتاق سه دری در جبهه غربی و شرقی با سقف چهاربخشی آن همراه با پس اتاق های ضلع شمالی از دیگر فضاهای این اشکوب است. فضاهای اشکوب فوقانی بر اتاق های طبقه همکف منطبق است و با این تفاوت که تالار مرکزی در طبقه فوقانی به دلیل وجود پلکان دسترسی کوچکتر بنا شده است. کلیه فضاها با پوشش کلیل مسقف شده اند. رواق ستون دار نمای خارجی بنا را دربرگرفته است. اتاق های قرار گرفته در منتهی الیه ضلع شمالی دارای کاربرد انبار است. تابلوی کاشی کاری معرق در میانه ضلع شمالی تالار مرکزی با نقش دو طاووس در میانه گله ای شاه عباسی و دهان اژدری در زمینه ای سیاه کار شده است. در زیر این تابلو سر بخاری کاشی کاری است که ستاره هشت پر در میانه این نشان از آیین مالک است.

همچنین در مورد یکی دیگر از ویژگی های این خانه آمد: پنجره های گره چینی شده یا شیشه های الوان و آلت و لغت بری، کاشی کاری زیبا شامل کاشی های هفت رنگ و معرق و آیینه کاری از ویژگی های شاخص بنا است که با توجه به اینکه مالک در زمینه خرید و فروش عتیقه نیز دستی داشته تزئینات درها و کاشی کاری ها از دیگر ابنیه تاریخی در این عمارت بکار رفته اند. ضمن اینکه ارزش های تاریخی بنا و قرار گرفتن آن در بافت تاریخی شهر اصفهان و نیز کاربرد تزئینات دوره های صفوی و قاجار در ساخت بنا بعنوان نمونه ای منحصر بفرد ثبت اثر را در فهرست آثار ملی ضروری می نماید.

اما سلیمان ساسون، برادرزاده اسحاق ساسون که تنها بازمانده این خاندان در اصفهان بشمار می رود نیز با اشاره به اینکه تمام درها و پنجره های این خانه را بردند و خانه دیگر هیچ چیزی ندارد، حاضر به صحبت درباره خانه نشد.

از سویی دیگر، برخی شبهاتی است که درخصوص خروج خانه اسحاق ساسون از فهرست میراث ملی مطرح شده است. سید مهدی موسوی موحد، معاون میراث فرهنگی استان اصفهان پیرامون فراز و فرود خانه تاریخی ساسون در اصفهان نوشت: فعلا همانطور خرابه باقی مانده است. خانه ثبت در فهرست آثار ملی است. بازرسی نیز از خانه بازدید کرده و قرار شده با ستاد اجرایی فرمان امام استان که مالکیت را در اختیار دارد، مکاتبه کند.