جیرفت کهن | برگی از کتاب تاریخ ایران زمین

منابع و متون جغرافیایی تاریخی و تاریخی از جیرفت کهن به عنوان یکی از کوره ها یا خوره در تقسیمات کشوری آن روزگار چیزی برابر با شهرستان امروزی مهم ایالت کرمان یاد کرده اند، به نظر می رسد که کوره ی شهرستان جیرفت در سده ی پنجم در واقع نصف جنوبی ایالت کرمان تا دریا را در بر می گرفته و شامل تمام شهرستان های کنونی جنوب استان و نیز میناب (همان هرموز متون که در واقع بندرگاه ایالت کرمان به شمار می رفته است) و بندرعباس (احتمالا همان سورو متون) می شده است. در واقع تا سال 1355 نیز چنین تقسیم بندی ای، البته منهای شهرهای واقع در استان هرمزگان، همچنان وجود داشت و در این سال با جدا شدن کهنوج از شهرستان جیرفت و تبدیل آن به یک شهرستان جدید، منطقه ی جنوب استان به دو شهرستان تقسیم شد. پس در ادامه با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای اطلاعات بیشتر از آثار باستانی جیرفت کهن...

تاریخ مختصری از جیرفت کهن

کرمان و شهرستان جیرفت در سال 23 هجری توسط اعراب مسلمان فتح شدند صورت گرفت. بار دیگر در سال 31 هجری در زمان خلافت عثمان که مردم کرمان طغیان نموده بودند، مجاشع بن مسعود سلمی آن را گشود، اما ظاهرا اهالی منطقه تا اواسط سده ی سوم هجری، پیرو آیین زرتشت ماندند و اسلام را رسما در آن دوره نپذیرفتند.
یعقوب لیث صفاری، پس از سرکوبی اهالی متمرد جیرفت و قوم کوفچ، آن جا را در سال 254 تسخیر کرد. تا اواسط سده ی پنجم هجری کرمان در دست دیلمان بود در این زمان در کرمان سلسله ای شکل گرفت به نام سلجوقیان کرمان که در واقع شاخه ای از سلجوقیان بزرگ به شمار می رفت. در این دوره ایالت کرمان و به تبع آن شهر جیرفت که به عنوان پایتخت دوم یا پایتخت زمستانه ی این دودمان به شمار می رفت. از رونق و شکوفایی فراوانی برخوردار شدند. اما در 20 ساله ی پایانی این دودمان در پی جنگ های خانمان برانداز سه مدعی سرسخت تاج و تخت (پسران ملک طغرل)، امنیت به کلی از شهرهای کرمان رخت بر بسته بود و هر طرف هزیمت یافته، زمانی که چیرگی می یافت، به قلع و قمع مخالفان خود می پرداخت. شش بار غارت شدید جیرفت کهن از سوی گروه های مختلف در سال های 566، 571، 572 دوبار، 575 و 577 هجری، این شهر بزرگ و آباد چندان به ویرانی کشید که پس از هجوم وحشیانه ی قوم غز به سال 582 هجری، کارش یکسره شد و دیگر هرگز روی آبادانی به خود ندید و پس آن بود که مسیر قافله ها و کاروان ها دیگر از جیرفت کهن قطع شد و قافله داران، قافله های خود را از طریق بنادر دیگر عبور دادند و سهمیه ی اقتصادی کرمان بهره ی تجار لاری و شیرازی و اتابکان سلغری و ملوک ایک گردید.
در سال 575 هجری، جیرفت کهن با حمله وحشیانه غزهابه کلی ویران شد چنان که به نوشته ی "ناصرالدین منشی کرمانی: غزها خشت از خشت شهرستان جیرفت برداشتند. پس از آن شهرستان جیرفت مدتی، در دوره "ملک دینار غز" (والی کرمان، متوفی 591)، در آرامش نسبی به سر برد. پس از این تاریخ، جیرفت کهن عملا اهمیت خود را به عنوان یک مرکز شهری مهم از دست داد و تنها به عنوان یک منطقه ی جغرافیایی مطرح بود. این منطقه در سال 619 هجری، به دست قراختاییان (قتلغ خانیان) افتاد. در اواسط سده ی هفتم میلادی که مارکوپولو، جهانگرد معروف ونیزی از این منطقه می گذشت تنها از ویرانه های شهر قمادین نام برده است.
در اوایل دوره قاجار، احمد علی خان وزیری، شهرستان جیرفت را بلوکی (ظاهرا به مرکزیت دوساری) با خانه هایی از کپر و کتوک و جمعیتی بالغ بر هشت هزار تن  ذکر کرده است و افزوده است در زمان او در بلوک شهرستان جیرفت جایی که بتوان آن را شهر نامید وجود نداشته است.

آثار باستانی جیرفت در جیرفت کهن

نخستین فصل کاوش باستان شناختی که در محوطه باستانی شهرستان جیرفت کهن موسوم به شهر دقیانوس در اسفندماه سال 1381 خورشیدی به سرپرستی خانم دکتر چوبک آغاز شد. این کاوش ها تا سال 1388 ادامه یافت اما در این مدت تنها چهار فصل باستان شناختی صورت گرفت. کاوش ها در پنج منطقه از شهر به همراه گورستان شهر در منتها علیه غربی آن صورت گرفت، این منطقه ها عبارتنداز از منطقه بازار و حمام، منطقه موسوم به ارگ در سمت جنوب شرق محل بازار، مسجد در سمت شرق محل بازار و منطقه ی صنعتی در سمت جنوب غرب محل بازار (یک سازه ی با حوض و پلان عجیب که کاربرد آن مشخص نشد و یک کوره ی سفال پزی).
به طور کلی شهرهای قدیمی ایران در گذشته به چندین محله تقسیم می شده اند. هر شهر دارای یک مرکز و هر محله دارای یک یا چند مرکز کوچک بود. سازمان کالبدی شهرهای قدیمی ایران بر اصولی استوار بوده است که عبارتنداز پیوند میان عناصر مجموعه شامل مرکز شهر و مراکز محلات از طریق یک رشته فضاها و عناصر ارتباط دهنده.
در نتیجه کاوش های باستان شناسی بخشی از شهر از زیر خاک بیرون آمد که عبارت است از اتاق های کوچکی با پستوها و انباری ها و دکان هایی رو به رو فضای باز، فضای باز سنگ فرش شده ای در سمت جنوب این حجره ها وجود دارد که در واقع بخشی از یک میدان گاه کوچک می باشد. به دست آمدن گذرگاه های شمالی – جنوبی و شرقی – غربی در این قسمت، این فرضیه را پیش می کشد که شهر دارای محله های بهم پیوسته با بافت متراکم بوده است. در سمت شمال این قسمت همچنین بقایای یک حمام به دست آمد که شامل بخش های مختلفی همچون بینه، سربینه، تون، خزینه و اتاق تنظیف بوده است.

ارگ

در فاصله ی حدود 200 متری جنوب شرق محل حمام و بازارچه از آثار باستانی جیرفت کهن یک محدوده ی مستطیل شکل وجود دارد که باستان شناسان احتمال می دهند که این بخش مربوط به ارگ شهر می باشد که ابعادی در حدود 450*400 متر داشته است. این بارو در تصاویر ماهواره ای به خوبی قابل تشخیص می باشد. در این بخش سه کارگاه کاوش باز شد که نتایج کاوش در آن ها نیز نشان دهنده ی کاربرد احتمالا نظامی این بخش می باشد از جمله یک اتاقک کوچک نگهبانی با دیواری قوس دار و دیواری قطور با پی سنگی بسیار مستحکم که احتمالا ارتفاع زیادی داشته است. آثار سفالی این کارگاه ها بیش تر متعلق به خمره های نگهداری آب و آذوقه و ظروف پخت و پز می باشند و از گونه ی اشیای خانگی و روزمره نیستند.

مسجد

مسجد در فاصله ی حدود 340 متری شمال شرق محل بازارچه و حمام از آثار باستانی جیرفت واقع شده است. با این که هنوز کاوش این مسجد به پایان نرسیده است اما با توجه به شواهد به دست آمده می توان نقشه و ارشیو نسبتا کاملی از آن به دست داد بخش های این مسجد عبارتند از: ایوان یا گنبدخانه ای در سمت قبله که در آن محراب تعبیه شده (بقایای این محراب که با گچبری پرکار و زیبایی کار شده است) یک فضای رواق مانند با جوی آب کوچکی در میان آن، یک کف آجرفرش، فضاهای حجره مانندی در سمت شمال رواق – که به دلیل پایان گرفتن فصل کاوش چیستی آن ها مشخص نشد و به فصل های بعدی موکول شد، یک صحن میانی با کف آجر فرش در سمت جنوب صحن میانی و مناره ای در فاصله ی حدود 10 متری جنوب ایوان محراب.
کارگاهی در فاصله ی حدود 40 متری جنوب غرب محل شبستان گشوده شد که منجر به کشف مناره ی مسجد گردید که عبارت بود از یک سازه ی آجری با ملاط گچ به شکل استوانه ای بر روی یک پایه ی مکعبی که روی هم رفته حدود یک و نیم متر از ارتفاع آن بر جای مانده است. غرب این مناره یک گذرگاه سنگ فرش با جهت شمال – شرق – جنوب غرب و پشت این گذرگاه یک فضای معماری دیگر به دست آمد که احتمالا فضایی مسکونی بوده است.
خانم چوبک، سرپرست کاوش، ستون های این شبستان (شبستان واقع در جنوب حوضچه یا وضوخانه) را با پایه ی مستطیلی، بدنه ی نیم بیضی، چیدمان آجرهای دو تایی و اندود ساروج و گچ، متعلق به سده ی سوم هجری می داند و احتمال می دهد این مسجد همان مسجدی باشد که طبق متون تاریخی عمرولیث صفاری در شهرستان جیرفت ساخته است و ادامه می دهد که در دوره های مختلف تغییرات و تعمیراتی در کف و ستون های آن ایجاد شده به گونه ای که مطمئنا از این مسجد در دوره های سلجوقی نیز استفاده شده است.

کوره سفال پزی

وازده ها، جوش های کوره، توپی ها و سه پایه های مرتبط با فعالیت تولید و پخت سفال، در گستره ای بیش از یک کیلومتر در نیمه ی غربی محوطه پراکنده است. این شواهد به همراه بسترهای آب، لایه های رسوبی گل مناسب برای سفال گری که نشانه هایی از برداشت در آن ها مشاهده می شود. همه و همه نشان از وجود کوره های ساخت و تولید سفال در این بخش از محوطه دارد که از آثار باستانی جیرفت در این مکان قلمداد می شود. در فاصله ی حدود یک کیلومتری جنوب غرب بخش بازارچه و حمام، دو چاله ی حفاری غیرمجاز کنده شده که باتوجه به دیوارهای ذوب شده ی آن در محل کوره هایی قرار گرفته است.

گورستان

گورستان شهر از آثار باستانی جیرفت در منتها علیه غربی شهر واقع شده است. هدف از کاوش در گورستان نجات بخشی آن از عواملی مانند حفاری های غیرمجاز و تسطیح مکان گورستان برای ایجاد باغ ها زمین های کشاورزی بوده است که ان را تهدید می کند، به این منظور در فاصله ی حدود سه کیلومتری غرب محل حمام، یک کارگاه باز شد. هفت گور در نتیجه ی کاوش در این کارگاه به دست آمدند که می توان ان ها را بر بنیاد جنس مصالح به کار رفته در ساخت و معماری آن ها به دو دسته بخش نمود؛ گورهایی که با آجر و به صورت منظم ساخته شده اند. روی سطح یکی از این گورها با سنگریزه های ریز سپیدرنگ مشاهده شد، به نظر می رسد سطح این گور با این سنگ ریزه ها فرش شده است.