سومین ضلع مثلث آتش های ساسانیان پیدا شد

ایلنا/ براساس آخرین خبر و گزارش های بدست آمده، سومین ضلع مثلث آتش های ساسانیان پیدا شد.

در عهد باستان، آتش به تناسب اجتماعات و شهرها، درجه داشت. آتش خانه را مانبذیا (کدخدای خانه) نگاه میداشت و نگاهبان آتش در هر عشیره یا دیه «آذران» مغ بود. ولی در کوره یا استان «آتش بهرام = ورهران» هیأتی تحت ریاست یک موبد نگاهدارنده آتش بودند.

ایرانیان باستان معتقد بودند که حرارت به سه شکل و در سه جا وجود دارد: در روی زمین به صورت آتش، در هوا یعنی میان زمین و آسمان به صورت حرارت و در آسمان به شکل خورشید.

باتوجه به اهمیتی که آتش در دوره ایران باستان داشته، در این دوران شاهد ساخت انواع آتشکده ها از خانگی تا محلی و البته آتشکده های شاهی بوده ایم بگونه ای که هزاران آتشکده محلی در سراسر ایران ساخته شده بود اما تنها سه آتشکده بزرگ در سه نقطه کشور وجود داشت که معتقد بودند آتش علوی در آغاز آفرینش توسط باد، در این سه نقطه بوجود آمده است. آتشکده آذرگشنسب Adhur Gushnasp، آذر برزین مهر Adhur Burzenmitre، آذر فرنبغ Adhur Farnbagh سه آتشکده ای هستند که از دوران باستان بجای مانده اند و نکته جالب درباره آن ها این است که هریک از این آتشکده ها به طبقه و گروهی خاص منسوب بود.

آذرگشناسب، آتش لشگریان «ارتشتاران» و آذرفرنبغ مربوط به کشاورزان «واستریوشان» و آذر برزین مهر منسوب به پیشوایان دینی «آتوربانان» بوده است.

آتشکده آذرگشنسب که محل نگهداری آتش شاهی و آتش مقدس جنگیان و رزمیان بود براساس متون تاریخی در آذربایجان بود و برخی معتقد هستند که تخت سلیمان همان آتشکده آذرگشنسب است.

درخصوص مکان آتشکده آذرفرنبغ یعنی «آتش شکوه ایزاد» که آتش مخصوص روحانیان و موبدان و پیشوایان دین بود، برخی از باستان شناسان و محققین از جمله ویلیام جکسن و پروفسور کریستن سن محل این آتشکده را در کاریان فارس، میان بندر سیراف و دارابجرد می دانستند و برخی دیگر همانند پروفسور هرتسفلد معتقد بودند که محل این آتشکده در دریاچه کنارنگ (جلگه نیشابور) بوده است.

اما محققان معتقد بودند که آتشکده آذربرزین مهر یا آتش نگهبان و حامی برزیگران و کشاورزان در ریوند شمال شرقی نیشابور (ابرشهر) واقع بوده است. پروفسور ویلیام جکسن جای این آتشکده را در قریه مهر میان خراسان و راه میاندشت و سبزوار میداند.

میثم لباف خانیکی (دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه تهران و سرپرست هیئت باستان شناسی) با تاکید برآنکه براساس یافته های این فصل از کاوش، میتوان بطور قطع گفت که یکی از آتشکده های معظم دوره ساسانیان را پیدا کرده ایم، یادآور شد: ولایت پشت که در متون دینی به نام پشت گشتاسپان شناخته میشد، مقر یکی از سه آتش مهم دوره ساسانی بود که به نام آذربرزین مهر معرفی شده است.

به گفته لباف خانیکی؛ کشف تعدادی گل مهر از این مجموعه حکایت از فعالیت های اداری سازمان یافته در این مجموعه مذهبی و شاید حکایت از اهدای هدایا به موبدان دارد، میتوان گفت در پنجمین فصل کاوش باستان شناسی در محوطه تاریخی بازه هور با تمرکز بر ادامه کاوش ها در محل قلعه دختر روستای رباط سفید، آتشکده آذربرزین مهر پیدا شده است. براساس گچ بری ها و کتیبه هایی که بدست آمده، میتوان گفت این یافته همان آتشکده معظم است. کتیبه های پهلوی ساسانی که بدست آورده ایم نیاز به خوانش دارند. البته باتوجه به آنکه این کتیبه ها روی دیوارها بودند و با تخریب آن شکسته شده اند، نیاز است تا ساماندهی در این خصوص انجام و بعد خوانش صورت گیرد.

او پیرامون اینکه سومین ضلع مثلث آتش های ساسانیان پیدا شد، ادامه داد: کشف تعدادی گل مهر که به نوعی پلمپ هایی برای ارسال کالا بحساب می آمدند و معمولا در مراکز مهم سیاسی و اداری وجود داشتند، نشان از آن دارد که این مکان در زمان ساسانیان مهم بود. نباید فراموش کرد که آتشکده ها صرفا مرکز عبادت نبوده بلکه امور اقتصادی و مدیریت منطقه نیز در این مجموعه ها برپا بوده است. روحانیون و دیوان سالارها در آتشکده ها مستقر بودند و حتی ممکن است این گل مهرها متعلق به هدایایی باشد که به آتشکده اهدا شده اند.

هرچند به گفته لباف خانیکی؛ تاکنون اثری از ظروف یا شی که بتوان گفت مربوط به هدایایی است که به آتشکده اهدا شده، پیدا نشده، چرا که هزاران سال است که متروک مانده و احتمالا از همان سالهای اولیه متروک شدن نیز مورد غارت قرار گرفته، اما مصالح و تزیینات مرغوب این یافته نشان از اهمیت این مجموعه نزد حکومت مرکزی ساسانی دارد.

این باستان شناس ادامه داد: فضای آتشکده حدود 400 متر مربع است و شامل فضاهای الحاقی و خدماتی نیز می شود که در کل وسعتی در حدود 4 هکتار را دربرمی گیرد. در حال حاضر، بخش آتشکده کاوش شده و چارطاقی با وسعت 6 در 6 متر که آتشگاه اصلی است، بدست آمد. با توجه به الحاقات آن میتوان گفت با یک شهر روبرو هستیم. البته در این فصل از کاوش موفق شدیم نقاشی ها و گچ بری های دوره ساسانی را بدست آوریم. تمام بنا با آجر ساخته شده و البته فضاهای خشتی نیز داریم.

او درخصوص نقاشی هایی که بر دیواره های آتشکده کشف شده مشهود است نیز گفت: نقاشی ها طرح های گیاهی و انسانی هستند که زیر لایه ای از گل پنهان شده اند. کلیات این نقش ها معلوم است اما باید کار تخصصی و مرمتی روی آن انجام و لایه گل با روش های خاص برداشته شوند. این نقوش با رنگ های مرسوم در دوره ساسانی مانند قرمز، سبز، آبی لاجوردی، زرد و نارنجی کشیده و با خط مشکلی دورگیری شده اند. بسیار زیبا هستند و در این میان نقوش هندسی، گیاهی و انسانی نیز در میان گچبری ها دیده می شود.

این باستان شناس درخصوص تاثیر یافته های این فصل از کاوش در بازه هور برای یافتن رابطه ای بین بخش های مختلف کشور اعم از شمال شرق، مرکز و غرب در دوره ساسانیان گفت: پلانی که آتشکده دارد و مصالحی که استفاده شده، بومی منطقه نیست و الگوی معماری بومی در این مکان حاکم نیست بلکه شاهد معماری غرب و جنوب غرب ایران هستیم که مرکز حکومت ساسانیان بود. در واقع سبکی که در این آتشکده شاهد هستیم شبیه به آتشکده آذرگشنسب در تخت سلیمان است. احتمال می دهیم افرادی برای ساخت این مجموعه از طرف حکومت مرکزی برای ساخت این آتشکده آمده اند.

لباف خانیکی در پاسخ به این سئوال که آیا به لحاظ منطقه ای و طول و عرض جغرافیایی، اندازه گیری های لازم برای جانمایی آتشکده تازه کشف شده صورت گرفته و میتوان براساس یافته های قبلی مثلث آتشکده های معظم دوره ساسانی را تکمیل کرد، گفت: بله به احتمال زیاد بتوان چنین کاری را انجام داد اما این مهم نیازمند مطالعات بیشتری است. این آتشکده از جمله نخستین کشف های حوزه باستان شناسی در شمال شرق کشور و منطقه خراسان است که به فرهنگ و تمدن خراسان پیش از اسلام می رسد، چرا که در خراسان از دوره ساسانی سازه ای نداریم که با آجر ساخته شده باشد، چرا که مصالح بومی منطقه خشت خام است.

ضمن آنکه پلان این بنا از پلان بناهای مرکزی امپراتوری ساسانی تبعیت می کند و حتی تزئینات بکار رفته در این بنا بسیار به تزئینات تیسفون شباهت دارد. نقش مایه هایی همانند قوچ نشسته، موتیف های گیاهی و… بسیار به گچ بری های بیشاپور و تیسفون و مرکزیت حکمرانی ساسانیان شبیه است.