پرونده کاروانسرای ینگی امام در راه ثبت جهانی قرار دارد

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، پرونده کاروانسرای ینگی امام در راه ثبت جهانی قرار دارد.

این کاروانسرا که در گذشته استراحتگاه و سرپناهی برای کاروانیان بود، امروز به عنوان یک اثر تاریخی در کنار امامزاده و تپه تاریخی ینگی امام جاذبه ای برای بازدید گردشگران بشمار می رود تا با قدم زدن در آن طنین صدای پای تاریخ را از حجره و ایوان هایش بشنوند.

این بنای آجری به عنوان بزرگترین کاروانسرای استان البرز به صورت چهار ایوانی و مستطیلی شکل با مساحتی حدود 4700 مترمربع ساخته شده است. کاروانسرای ینگی امام مانند دیگر کاروانسراهای دوره صفویه دارای فضای ورودی، حجره، شاه نشین، اسطبل، ایوان مرکزی، ایوانچه، چهارگنبد و گنبدخانه زیرین آن، صحن، حیاط، حوض و استراحتگاه است. ورودی بنا در ضلع شرقی واقع شده و در قسمت بالای آن یک طاق چهار گرده پوش مشاهده می شود.

این کاروانسرا دارای 24 حجره و 17 ایوانچه با پوشش طاق آهنگ در قسمت جلوی حجره ها است. در هر ضلع کاروانسرا شش حجره وجود دارد که پوشش حجره ها طاقی، از نوع چهار گرده پوش است. بخش شاه نشین کاروانسرا که محل استراحت بزرگان و اشخاص مهم کاروان بوده در ضلع های شمالی و غربی ساخته شده است، سقف تیرپوش چوبی شاه نشین واقع در ضلع شمالی، الحاقی از دوره قاجاریه و سقف اصلی شاه نشین به صورت طاق آهنگ بوده است.

شترخان یا به عبارت دیگر اصطبل به عنوان محل استراحت حیوانات در قسمت پشت حجره ها دور تا دور بنا را احاطه کرده اند. باتوجه به نقشه اصلی بنا، فضای شترخان در چهارطرف به همدیگر راه داشته است. پوشش این فضا به صورت طاق و تویزه است. طاق ها اکثرا چهارگرده پوش هستند اما در بعضی از قسمت ها طاق کژاوه نیز مشاهده می شود. این فضا دارای چهار گنبد از نوع کلمبو است که در چهار گوشه کاروانسرا قرار گرفته است.

کاروانسرای ینگی امام در هفدهم آذر 1377 به شماره ی ثبت 2175 برای همیشه در حافظه آثار ملی ایران جای گرفت و این روزها شاهد آماده سازی پرونده ثبت جهانی این کاروانسرای تاریخی در حافظه یونسکو هستیم.

کاروانسرای ینگی امام، نامزد ثبت جهانی در حافظه یونسکو

کاروانسراهای مهم ایران که قابلیت ثبت جهانی دارند با محوریت کاروانسرای ینگی امام در قالب یک پرونده، نامزد ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو شده اند.

این مطلب را مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان البرز مطرح کرد و گفت: پرونده ثبت جهانی کاروانسرای ینگی امام به عنوان یکی از مهمترین و بزرگترین کاروانسراهای دوره صفویه در مسیر جاده ابریشم به همراه سایر کاروانسراهای مهم ایران که قابلیت ثبت جهانی دارند درحال آماده سازی برای ثبت در حافظه جهانی یونسکو هستند.

فریدون محمدی از جمله ویژگی هایی که کاروانسرای ینگی امام را واجد شرایط ثبت در حافظه جهانی می کند به نمونه برجسته معماری و فن آوری این کاروانسرا به عنوان دستاوردی بی همتا از نبوع هنری پیشینیان، نشان دهنده سنت فرهنگی خاص گذشته گان و نماد تبادل ارزش های بشر در حوزه فرهنگ در یک دوره زمانی مشخص اشاره کرد.

او با بیان اینکه قرار گرفتن یک اثر در فهرست جهانی یونسکو می تواند پیامدهای مطلوبی داشته باشد، افزود: ثبت جهانی آثار موجب توجه و حفاظت بیشتر از آن بنای تاریخی و همچنین جذب بیشتر گردشگران داخلی و خارجی و تقویت اقتصادی منطقه می شود.

مرمتگران در کاروانسرای ینگی امام اتراق می کنند

عملیات مرمتی کاروانسرای تاریخی ینگه امام از دهه 80 آغاز شده و در صورت تخصیص اعتبار در سال جدید نیز طبق طرح مرمتی مصوب تداوم خواهد داشت.

معاون میراث فرهنگی استان البرز با بیان این مطلب گفت: از جمله اقدامات مرمتی انجام شده در کاروانسرای تاریخی ینگی امام میتوان به خاکبرداری از محوطه و تسطیع درب ورودی اصلی واقع در ضلع شرقی، سبک سازی بام و برچیدن لایه های مازاد پوشش بام و اجرای کف فرش آجری بام، مرمت نمای خارجی جبهه شرقی شامل مرمت رخ بام ها و هره چینی آن و بدنه های آجری و بندکشی آنها در دهه 80 و برچیدن کف فرش قدیمی و لایه ایزوگام فرسوده و اجرای دوباره ایزوگام و کف فرش آجری بام، مرمت فضای گوشه شمال شرقی، اجرای طاق ها، برچیدن الحاقات، مرمت دیوارها و جداره های خارجی بنا در گوشه شمال شرقی بنا در دهه 90 اشاره کرد.»

مهدی ارباب نیا با اشاره به تهیه و تصویب طرح جامع مرمت و احیای کاروانسرای ینگی امام در سال 1399 افزود: براساس این طرح مرمتی، عملیات مرمت جداره های نمای داخلی حیاط کاروانسرا شامل برچیدن الحاقات، اجرای جداره اصلی حجره ها، نماهای داخلی حجره ها و ورودی حجره ها و همچنین مرمت حجره ضلع شرقی و بدنه های شمال غربی داخل حیاط در سال 99 انجام شد.

او پیرامون اینکه پرونده کاروانسرای ینگی امام در راه ثبت جهانی قرار دارد، اضافه کرد: همچنین عملیات مرمت چهارگنبد بام کاروانسرا شامل برچیدن الحاقات و لایه های آسیب دیده پوشش خارجی و داخلی گنبدها و بندکشی آنها، برچیدن اندودهای الحاقی داخل گنبدها و آجرهای فرسوده، اجرای بندکشی و دوغاب گنبدها، مرمت آجرچینی گنبدها و بندکشی آنها و اجرای رزین عایق در سال 1399 انجام شد.

ارباب نیا اظهار کرد: درصورت تخصیص اعتبار در سال جدید عملیات مرمت کاروانسرا مطابق طرح مرمتی تصویب شده شامل خاک برداری و پاکسازی محوطه، محوطه سازی، مرمت کامل نماهای خارجی کاروانسرا و بام در بخشهای آسیب دیده مثل کف فرش بام و چهارگنبد موجود، مرمت نورگیر و روزنه های حجره ها و چهارگنبد و نمای داخلی حیاط، حجره ها و ایوان ها، مرمت و بازسازی ایوان جنوبی حیاط و اصطبل ها در دستور کار قرار دارد.

معاون میراث فرهنگی استان یادآور شد: همچنین طرح احیای کاروانسرای ینگی امام به موازات مرمت فضاها شامل ایجاد کاربری های مصوب برای فضاهای موجود و ایجاد تاسیسات مکانیکال و الکتریکال موردنیاز اجرا خواهد شد.»

کاربری های مختلف کاروانسرای ینگی امام در گذر زمان

کاروانسرای ینگی امام از زمان ساخت تا به امروز دستخوش تغییرات بسیاری بوده است. این تغییرات که به منظور منطبق ساختن کالبد کاروانسرا با کاربری های بعدی اعمال شد، علاوه بر دگرگون ساختن چهره بنا، مفهوم کاروانسرا را نیز دگرگون کرد. به نحوی که در دوره سوم رونق، براساس منابع تاریخی، فعالیت آن با کاربری مهمانخانه آغاز شد.

در این دوره، بالاخانه ای روی ایوان جنوبی ساختند که شکل آن بسیار شبیه کوشک های قاجاری است و اثاث و تاسیسات داخلی آن هم نظیر مهمانخانه های فرنگی است. ترکیب جدید کاروانسرا بالاخانه سبب تغییرات اساسی در کالبد و محتوای کاروانسرا شد.

براساس منابع تاریخی، ینگی امام کاروانسرایی است که در دوره صفویه با طرحی شبیه کاروانسراهای آن روزگار برپا شد و اوایل حکومت سلسه قاجار به احتمال زیاد در دوره فتحعلی شاه مرمت شد. در آن دوره، ورودی اصلی در جناح شرقی را بستند و ورودی دیگری در ضلع جنوبی کاروانسرا گشودند و بالای آن، بالاخانه ای ساختند. گمان می رود این آشکوب الحاقی مانند بالاخانه سردر کاروانسراهای قدیم بوده باشد.

در سال 1296 که راه تهران قزوین را به مناسبت سفر اول ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ تعمییر و تجهیز کردند، این بنا را چون مهمانخانه های فرنگی آباد ساختند. با ایجاد بالاخانه و ساختن باغ و حصار پیرامون، کاروانسرا به ترکیب جدید باغ کاروانسرا تبدیل شد. در این ترکیب نوظهور، بنای ینگی امام مهمانخانه ای بود در درون کاروانسرایی سنتی که صحن آن را با درختان و ریاحین زینت مفصل کرده بودند. در محدوده جنوبی بنا نیز باغی ساختند که کاروانسرا بدان راه داشت و علاوه بر بالاخانه، در ایوان های بیرونی واقع در گوشه ها نیز صفه هایی برای آسایش و عیش و نوش ساختند.

تلفیق عمارت بالاخانه با کاروانسرای ینگی امام بیش از آنکه کالبد بنا را متاثر سازد، مفهوم بنا را در معرض دگرگونی قرار داد، گرچه مفهوم کاروانسرا در ظاهر تفاوتی با مهمانخانه ندارد اما معنای خاص آنها متفاوت است. در مهمانخانه ینگی امام، طرز پذیرش میهمان و آداب پذیرایی و فراهم آوردن اسباب آسایش مهمان تغییر اساسی یافت و تا حد امکان برای رفاه و آسایش مراجعان، خدمات و تاسیسات تدارک دیدند از جمله باغی برای گلگشت و تفرج، نهارخانه ای مجهز به میز و صندلی، اتاق های مجزا، اسباب و اثاث و غیره.

در دوره سوم فعالیت، بنا را به سربازخانه تبدیل کرده و متناسب با آن، در کالبد بنا نیز تغییراتی دادند. کاروانسرای ینگی امام مدتی به عنوان پادگان نظامی و زمانی به عنوان ستاد فرماندهی نیروی انتظامی مورد استفاده بود. در سال 1387 اداره میراث فرهنگی تهران مجموعه ینگی امام را تحویل گرفت و در همان سالها اقدامات مرمتی چون بازسازی و مرمت فریزهای نمای بیرونی و سبک سازی پشت بام و عایق کاری آن انجام شد.

در سال 1390 با ایجاد اداره کل میراث فرهنگی استان البرز، مجموعه کاروانسرا تحویل مدیریت استان البرز شد و طی همین سال اقدامات مرمتی و حفاظتی شامل برچیدن الحاقات فضای داخلی و حذف اندود سیمانی از روی کل سطوح داخلی و خارجی و مرمت جزئی طاق نماهای ضلع ورودی شرقی انجام گرفت.