نگاهی به تاریخ قلعه های باستانی در گیلان

میراث آریا/ این خبر به جهت نگاهی به تاریخ قلعه های باستانی در گیلان برای شما مخاطبان گرامی نگارش شد.

قلعه به مجموعه ای از بناهای دفاعی گفته می شود که بر فراز کوه های بلند، تپه های طبیعی و خاکریزهای دستی برای دفاع بهتر در برابر مهاجمان ساخته شده است. فعالیت های باستان شناسی در گیلان از سال 1901 میلادی آغاز شد اما کاوش درباره قلعه های گیلان بسیار ناچیز است. هنر قلعه سازی در گیلان همانند سایر نقاط ایران پیوسته تکامل یافته است. نمونه این پیشرفت را در ساخت برج های مدور بزرگتر با فاصله کمتر در قلعه گردن تول لات میتوان دید.

تشکیلات اولیه اسماعیلیه در ایران از حوزه جغرافیایی قهستان و پیرامون آن سر برآورده اند و در سالهای 483 تا 654 هجری قمری بر شمال ایران مستولی بوده اند. اسماعیلیه مستحکم ترین و تسخیرناپذیرترین قلعه ها را بر روی کوه های مرتفع گیلان بنا کردند. قلعه کلیشم، کافر قلعه عین شیخ و قلعه اسپهدان نمونه هایی از این قلعه ها هستند.

با استناد به مدارک موجود، ساخت قلعه تا دوره قاجار در گیلان متداول بود ولی بعد از ساخت و کاربرد سلاح های پیشرفته نظامی، نقش قلعه ها کم رنگ و از گردونه معماری ایران برای همیشه به فراموشی سپرده شد.

قلعه های گیلان از لحاظ نحوه استقرار و وضع دفاعی سه دسته اند؛ 1- جلگه ای، 2- کوهپایه ای و 3- کوهستانی.

قلعه های جلگه ای بر سطح تپه های طبیعی و کوه های منفرد که ارتفاع آنها با سطح زمین اطراف حداقل 10 و حداکثر 160 متر بود ساخته میشد، قلعه کول فومن نسبت به زمین های همجوار 10 متر و قلعه اگری بوجاق لیسار تالش نسبت به زمین های اطراف خود 160 متر بلندتر است.

براساس مقاله نگاهی به تاریخ قلعه های باستانی در گیلان باید بدانید که نقشه اغلب قلعه های جلگه ای، بسته به وضع طبیعی کوه یا تپه به صورت دایره ای، مربع و یا مستطیل است. محیط این قلعه ها را برج و باروهای مدور می ساختند و عمده مصالح بکار رفته در آنها، آجر با ملاط گچ و ساروج است. برخی از این قلعه ها مانند قلعه صلصال لیسار دارای بخش های مسکونی نیز بوده اند. این قلعه ها در مسیر راه های ارتباطی و رودخانه های مهم بنا شده اند.

قلعه های کوهپایه ای نسبت به قلعه های دیگر محدودتر و کمترند. این قلعه ها را اغلب در مناطق جنگلی و در کنار راه های دشوارگذر می ساختند. رسیدن به این قلعه ها بدون راهنمای محلی امکان پذیر نیست؛ مانند قلعه امیراعلم در داخل جنگل های روستای لیارود لنگرود.

این قلعه ها را مانند قلعه های جلگه ای و کوهستانی، بر بلندای کوه ها، سخره ها و یا تپه های طبیعی ساخته اند. قبل از هرگونه ساخت و ساز برای احداث قلعه، سطح زمین را پاکسازی و هموار می کردند. در پیرامون این قلعه ها هیچ روستای آباد، گورستان باستانی، راه تاریخی و مزرعه کشاورزی مشاهده نشده است و نزدیکترین آبادی، کیلومترها با آنها فاصله دارد.

قلعه های کوهپایه ای اغلب حالت مخفیگاه و پناهگاه داشتند. برای این که نگهبانان بتوانند اطراف قلعه را تا فرسنگ ها ببینند درختان جنگلی پیرامون آن را تا شعاع 500 متری قطع می کردند.

قلعه های کوهستانی را نیز با استفاده از شیب طبیعی و عوارض جغرافیایی کوه ساخته اند. طرح کلی قلعه ها و تعداد برج های کوچک و بزرگ آنها، بیشتر با وضع طبیعی صخره یا کوه ارتباط دارد و هیچ نوع طرح معین و یکنواختی در آنها دیده نمی شود.

در ساخت این دژها از سنگ های تراشیده و لاشه، گچ و ساروج و در مواردی برای دروازه ها و برخی از اتاق ها از سنگ های چهارگوش تراشیده استفاده کرده اند. هیچگونه تزئیناتی در داخل این دژها مشاهده نشده است.

دشمن مهاجم باید در زیر باران تیرها و سنگ ها و از میان موانعی که با سنگ ها و صخره های طبیعی استتار شده بود بالا بیاید. منوچهر ستوده نوشته است: «هنگامی که پای اغلب دژهای کوهستانی برسیم ابتدا به پرتگاه های عمیقی برمیخوریم. بالای این پرتگاه ها آنجا که قلعه هموار می شود، باروی حصار بچشم می خورد و بالای کنگره سنگ اندازها بنا شده اند. در امتداد بارو و در فواصل غیرمعین، برج های جنگلی و نگهبانی برپاست. اگر دروازه قلعه دیده می شود، در دو طرف آن دو برج عظیم است که دربانان و نگهبانان دروازه در آنجا مشغول پاس دادن هستند. این نمای خارج اغلب دژهاست.»

قلعه های کوهستانی در گیلان به دو دسته تقسیم می شوند: قلعه های نظامی و مسکونی، قلعه های راهداری و ارتباطی.

قلعه های کوهستانی نظامی و مسکونی در نزدیکی شهرها و روستاها و بر فراز ارتفاعات بنا شده اند. برخی از این قلعه ها در تمام در تمام سال محل سکونت بوده اند و برای برخی دیگر تنها نگهبانانی برای حفاظت و نگهداری گمارده می شد.

همواره در این قلعه ها آب و آذوقه و سایر ملزومات بود تا در مواقع حملات دشمن، ساکنان شهرها و روستاهای اطراف بخصوص تجار، پیشه وران و فرمانروایان، به همراه خانواده و اموال و دارایی منقولشان به آنجا پناه ببرند. پیلاقلعه در روستای نصفی، شمیران در غرب منجیل و لیما در اشکور رودسر از قلعه های نظامی و مسکونی اند.

قلعه های کوهستانی راهداری و ارتباطی با توجه به کاربردی که داشته اند، در مسیر رفت و آمد کاروانیان و راه های ارتباطی مهم و در امتداد گذرگاه های مواصلاتی، بر فراز کوه ها و تپه های نسبتا بلند که بر همدیگر اشراف داشته اند، بنا گردیده اند. ساکنان این قلعه ها نگهبانانی بودند که وظیفه اصلی آنها رساندن اخبار و تأمین امنیت راهها و حفاظت جانی و مالی مسافران از خطر حمله راهزنان و مهاجمان بوده است.

قلعه نه جای سکونت بلکه محل انجام وظیفه بشمار می آمد. آنان در مواقع لزوم با علائم مخصوص برای یکدیگر پیغام می فرستادند. از ویژگی های این سلسله قلعه ها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• در امتداد یکدیگر و در معرض دید هم قرار داشتند.
• مانند سایر قلعه ها گستردگی، بزرگی و وسعت زیاد نداشتند و برخی از آنها به شکل برج بودند، مانند میل امام املش، برج دزن رودسر و برج لشکرگاه رودبار
• در دامنه کوههایی که این قلعه ها بر فراز آنها قرار گرفته اند، گورستان های باستانی مهم، محل اتراق کاروانیان یا زمین های کشاورزی زیادی واقع شده است.

در مناطق مختلف استان گیلان قلعه های راهداری و ارتباطی بسیاری شناسایی شده اند که مهمترین آنها در مسیرهای دیلمان به قزوین، اشکور به دیلمان، رضوان شهر به خلخال، آستارا به اردبیل، عمارلو به قزوین و ماسوله به زنجان قرار دارند، قلعه لمیرمحله در مسیر آستارا به اردبیل، کافر قلعه عین شیخ در مسیر دیلمان به قزوین و قلعه کلیشم در مسیر دیلمان به عمارلو قرار گرفته است.