نگاهی به پیشینه باستانی خوراک در گیلان

میراث آریا/ این خبر پیرامون نگاهی به پیشینه باستانی خوراک در گیلان برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

در سال 1330 هجری شمسی در کاوش های باستان شناسی به ریاست دکتر کارلتون استانلی کون، استاد دانشگاه پنسلوانیا در حوالی بهشهر بقایای اولین اجتماعات انسانی در حوضه دریای کاسپین متعلق به دوره های میان سنگی و نوسنگی کشف شد. قدمت این آثار به 9560 و 5330 قبل از میلاد می رسد.

دمورگان، کاوشگر فرانسوی در سالهای آخر قرن 19 میلادی در منطقه تالش آثار زیادی از ظروف سفالین، سنگی، مفرغی و اسباب خانه مربوط به دوران برنز 2100 سال قبل از میلاد کشف کرد. در آثار کشف شده مارلیک رودبار، دیگ دسته دار مفرغی بزرگ با دو دسته پیچ شده و چمچه بلند مفرغی، هاون و دسته هاون سنگی، گاوآهن با تیغه ای که قابل تنظیم برای شیار سطحی یا عمقی است، دیده می شود که به هزاره اول پیش از میلاد تعلق دارد. در کاوش های باستان شناسی مارلیک، نمونه هایی از یک اجاق ساده در کنار یک آرامگاه یافت شد و در آن بقایای خاکستر و زغال سنگ وجود داشت.

براساس مقاله نگاهی به پیشینه باستانی خوراک در گیلان باید بدانید که گورستان های نواحی کوهستانی املش و نقاط همجوار آن اکثرا متعلق به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول تا دوران اسلامی اند. در بسیاری از گورهای کاوش شده در این منطقه، انواع ظروف سفالینی کشف شده که هر یک برطرف کننده نیازی خاص است. این ظروف برای نگهداری غذا و مایعات کاربرد داشته و هر یک شکل و فرم ویژه ای دارد.

کوزه ها و بشقاب های سفالی، جام های زرین و سیمین و پیاله های شیشه ای کشف شده در این مناطق که آثار آن متعلق به هزاره های اول و دوم پیش از میلاد است، نشان دهنده سطح پیشرفته ای از تمدن اواخر نوسنگی در مناطق کوهستانی گیلان اند و به ما این امکان را می دهند تا تصویری از جریان زندگی و وضعیت معیشت مردمان این مناطق در آن دوران به دست دهیم.

در آثار کشف شده از مارلیک و دیلمان، مجسمه های متعددی از گاو بدست آمده و این مسأله نشان دهنده این است که در زندگی مردمان این ناحیه، گاو اهمیتی بسیار داشته، نباید فراموش کنیم که استفاده از گوشت گاو در گیلان رایج تر از هرجایی بود.

الکساندر خودزکو که در سال 1830 میلادی در دوره سلطنت محمدشاه قاجار کنسول روسیه در رشت بود، در کتاب سرزمین گیلان می نویسد: در سراسر زمین ایران، تنها در اینجاست که از گوشت گاو استفاده می شود و آن را در بازارها می فروشند

علاوه بر پرورش دام و طیور برای تغذیه، شکار چهارپایان وحشی، پرندگان مهاجر و بومی، و صید ماهی نیز اهمیت داشت. سفیدرود ماهی فراوانی در دسترس قرار میداد. رابینو، کنسول یار سفارت انگلیس در گیلان در سالهای 1909-1912 در این باره می نویسد: با نزدیک شدن زمستان و هنگامی که ماهی ها در میان خلیج ها در جستجوی پناهگاهی هستند، یا برای تخم گذاری در رودخانه ها بالا می روند، تعداد ماهی ها آنقدر زیاد می شود که در دهانه رودخانه ها میتوان آنها را با پارو یا دست گرفت. هر روز تقریبا 30 هزار ماهی صید می شود. از این ماهی ها تعداد زیادی را ذخیره می کنند و طبقات فقیر آنها را به عنوان غذایی ارزان مصرف می کنند.

صید ماهی به دلیل آسانی و همیشه در دسترس بودن، زندگی در اطراف رودخانه ها را برای ساکنان آن مطمئن تر میکرد. تله که احتمالا اولین ماشین خودکاری بود که انسان به اختراع آن دست یازید، نقش مهمی در شکار در این دوره ایفا کرد. پیدا شدن سه گاوآهن به سبک و سیاق امروزی در حفاری های مارلیک نشان می دهد که مردم این ناحیه، زمین را با گاو کشت می کردند. البته ما نمی دانیم آنها چه می کاشتند، آیا با کشت غلات به ویژه گندم و جو آشنا بودند.

اگرچه چند دانه گندم در حفاری های غارهای بهشهر کشف شد و در همسایگی رودبار در حفاری یکی از تپه های باستانی دشت قزوین به نام تپه زاغه تعدادی دانه گندم سوخته و زغال شده بدست آمد که متعلق به 8500 سال قبل است ولی به علت کوهستانی و جنگلی بودن منطقه، کشت برنج در این نواحی امکان پذیر نبود، همان گونه که اکنون هم نیست. احتمالا اندکی غله دیم کاشت میشد. پس مواد اصلی تغذیه مردم تمدن های اولیه در گیلان تا هنگام رواج کشت برنج در ناحیه جلگه و اسکان جمعیت در جلگه، دام، مرغ و ماکیان، گوشت جانوران وحشی و پرندگان، ماهی، میوه ها و روییدنی های خودرو و نیز کمی محصولات تولیدی کشاورزی بود. شیوه ای که تا چند دهه پیش در بسیاری از آبادی های کوهستانی گیلان ادامه داشت.

کشاورزی به عنوان شیوه مکمل زندگی شبانی، در ناحیه تمدنی مارلیک و دیلمان، به دلیل ویژگی های اقلیمی و جغرافیایی از جمله دسترسی به دشتهای هموار، خاک مناسب، هوای معتدل تر، دسترسی به آب بیشتر، خصوصا در محدوده سپیدرود، نسبت به ناحیه تمدنی تالش پراهمیت تر و پیشرفته تر بود.

گیلان و مازندران از مهمترین خاستگاه های کشت برنج در ایران است. از زمان آشنایی گیلانیان با کشت و تولید برنج هیچ مدرکی در دست نیست. می گویند در زمان انوشیروان، پادشاه ساسانی، برزویه طبیب برنج را از هندوستان با خود به ایران آورده است. کریم کشاورز می نیوسد از اواخر ساسانیان برنج در گیلان متداول بود و قوت غالب مردم آنجا را تشکیل میداد.

از دوره سلوکیان بویژه اشکانیان در محدوده ای که امروز جلگه گیلان نامیده می شود به ویژه در شرق سفیدرود، استقرار انسانی به صورت جنینی پا گرفت و در اواخر دوره ساسانی منجر به استقرار یک نظام اقتصادی کارآمدتر، یعنی تولید کشاورزی شد. شیوه زندگی گیلانیان تا اواخر دوره ساسانی مبتنی بر پرورش دام، شکار و جمع آوری محصولات جنگلی بود. رواج کشت برنج در گیلان پایه گسترش تمدن در ناحیه جلگه ای شد، زیرا تنها از طریق کشت تنها غله قابل کشت در این ناحیه، جنگل های انبوه جلگه ای صاف شد و غله برای زندگی و شرایط سکونت دائمی در مقیاس وسیع فراهم آمد.

قدیمی ترین سندی که از وجود برنج، در شمال ایران و مازندران خبر می دهد از طبیب طبرستانی، علی بن سهل بن الطبری است. وی زمانی دبیر مازیار بن قارن اسپهبد طبرستان بود و سپس به خدمت معتصم بالله خلیفه عباسی و متوکل در آمد. او در کتاب فردوس الحکمه که در سال 236 هجری قمری نوشته شده پس از ذکر قوه تغذیه برنج مطلبی ذکر می کند که شایان توجه است: «فقد رأیت من الارز بطبرستان ما ماقداتی له اربعون سنه»؛ دیدم در طبرستان برنجی که چهل سال بر آن گذشته بود.

از نیمه قرن چهارم نیز اخبار زیادی از کشت برنج در گیلان هست. اصطخبری در سال 340 هجری قمری می نویسد: بیشتر طعام ایشان نان، برنج و ماهی و سیر بسیار خورند. ابن حوقل نیز در سال 367 هجری قمری در صوره الارض تأکید می کند: خوراک آنان نان برنج و ماهی و سیر است و همچنین است دیلم و گیلان.

در قرن هفتم بطور کامل با کشت برنج در گیلان روبرو هستیم. در اواخر قرن نهم، ظهیرالدین مرعشی در کتاب تاریخ طبرستان و رویان نوشت: پلا و ماهی اطعمه مردم گیلان است. او مکرر از کشت برنج سخن گفته به طوری که معلوم است که در این زمان برنج به قوت غالب مردم تبدیل شده بود.