آداب و رسوم چهارشنبه سوری در اردبیل

ایرنا/ این خبر پیرامون آداب و رسوم چهارشنبه سوری در اردبیل برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

نیاکان ما که صدها سال پیش در پهنه ایران کنونی ساکن بودند، مراسم گوناگونی در اوقات مختلف سال برای ابراز غم و استقبال از شادی برگزار می کردند که بسیاری از آنها در گذر زمان، پیشرفت های فناورانه و تغییر سبک زندگی رنگ باختند.

برخی رسوم عزاداری از دفن مردگان و غمگساری از دست رفتگان تا جشن هایی مانند پیوند زناشویی و شادباش سال نو به علت های مختلف از حیز انتفاع ساقط شدند، برخی کارکرد گذشته خود را از دست دادند و برخی نیز تفاوت هایی را در نحوه برگزاری تجربه کردند.

در مورد دوره و چرایی پیدایش، نحوه و فلسفه برگزاری چهارشنبه سوری تفاوت دیدگاهی بین صاحب نظران حوزه فرهنگ وجود دارد که قابل تامل است اما در نهایت همگی در این یک مورد اتفاق نظر دارند؛ مراسم کنونی با آنچه که باید، تفاوت اساسی و ماهوی دارد.

داود کیانی یکی از این افراد است که برخلاف سایر صاحب نظران اعتقاد دارد: در باور مردم اردبیل نخستین چیزی که با تحویل سال تازه می شود، آب است؛ به همین خاطر مردم در گذشته در صبح نخستین چهارشنبه اسفند که "سو چرشنبه سی" بود، قبل از طلوع آفتاب به سراغ آبهای روان رفته و از روی آن می پریدند و بهم آب می پاشیدند و نغمه می خواندند.

این نویسنده در کتاب "آب در آئینه آداب استان اردبیل" می گوید: اهالی آذربایجان از زمان های قدیم چهار عنصر آب، آتش، باد و خاک را باعث بیداری طبیعت می دانستند و چهار چهارشنبه آخر سال را به نام این چهار عنصر اصلی به ترتیب به سو چرشنبه سی، اوت چرشنبه سی، یئل چرشنبه سی و تپراق چرشنبه سی نام گذاری و در هر یک مراسمی اجرا می کردند.

وی پیرامون آداب و رسوم چهارشنبه سوری در اردبیل می افزاید: آیین و مراسم سه چهارشنبه سو، اوت و یئل در گذر زمان متروکه شده و در مراسم آخرین چهارشنبه سال که به چهارشنبه سوری معروف است، ادغام گردیده است؛ به همین خاطر آداب مربوط به آتش بازی در هنگام غروب آخرین سه شنبه سال اجرا می شود و آداب مربوط به اکرام و اعزاز آب در صبح آخرین چهارشنبه سال طی مراسمی به نام "نو اوستی" اجرا می شود.

میرنبی عزیززاده، نویسنده کتاب "تاریخ دشت مغان" نیز معتقد است: در منطقه موغان واقع در حدود 200 کیلومتری شمال اردبیل امروزی مردم پیش از طلوع آفتاب روز چهارشنبه دسته جمعی به کنار رودخانه می رفتند و آتشی می افروختند و جوانان در آنجا به سوارکاری می پرداختند و مراسم تا پیش از غروب ادامه می یافت.

چهارشنبه سوری در گذشته های دور

مولف و نویسنده حوزه فرهنگ و فولکلور استان اردبیل پیرامون آداب و رسوم چهارشنبه سوری در اردبیل اظهار کرد: از جمله جشن های آریایی که در استقبال از عید نوروز تاکنون پایدار مانده، جشن آتش است؛ آتش نزد ایرانیان باستان نماد روشنایی، پاکی، زندگی، سازندگی و تندرستی بوده است.

بیوک جامعی پیرامون آداب و رسوم چهارشنبه سوری در اردبیل افزود: این جشن در دوره اقوام آریایی به نام جشن سوری نامیده شده که واژه سوری از ریشه پهلوی باستان است و از صفت سوریک به معنای سرخ گرفته شده و در پاره ای موارد از کلمه سوری یا سور به مفهوم جشن در نظر گرفته شده که امروز به همان مفهوم مورد استفاده است.

وی بیان کرد: براساس متون تاریخی، سوری از آیین های بزرگ ملی در تاریخ قبل اسلام است و همانطور که استاد پورداود در این باره می نویسد "آتش افروزی ایرانیان در پیشانی نوروز از آیین های دیرینه است.

این صاحب نظر حوزه فرهنگ اضافه کرد: قرار گرفتن این جشن آتش در شب چهارشنبه آخر سال پس از اسلام مرسوم شده چون ایرانیان در تقویم خود شنبه و آدینه نداشتند و یوم الاربعاء نزد اعراب روز شوم و نحسی است؛ پس جشن آتش یا سوری برای از بین بردن این نحسی به شب چهارشنبه سوری آخر سال انتقال یافته است.

وی گفت: در باور ایرانیان باستان در جشن سوری باید از خانه بیرون رفته و همپای دیگران در شادی و پایکوبی مشارکت کرد تا شادمانی از سال کهنه به سال نو انتقال یابد.

جامعی افزود: ایرانیان باستان در طول سال 12 جشن بزرگ داشتند و هر یک از آنها با مشارکت آحاد مردم برگزار می شد و هر یک از این جشن ها برای خود مفهوم و آیینی شایسته ای داشته است.

وی اظهار کرد: از سوی دیگر بنابر یک قول تاریخی تقارن چهارشنبه آخرسال جشن سوری با چهارشنبه آخر ماه صفر یادآور قیام پیروزمندانه امیر مختار ثقفی به خون خواهی شهدای کربلا است؛ چون مردم در این پیروزی مختار به پشت بام ها رفته و آتش روشن کردند، مردم ایران نیز این جشن را در تداوم این پیروزی ادامه داده اند.

این نویسنده بیان کرد: رمز پیروزی و پایداری جشن سوری در تاریخ ملت ایران این بوده که در تاریخ چند هزار ساله هرگز بت پرست نبوده و ریشه های عمیق اعتقادی مردم این دیار همواره بر یکتاپرستی استوار بوده است.

وی اضافه کرد: جشن چهارشنبه سوری نزد مردم اردبیل به مثابه آحاد ملت بزرگ ایران هر سال باشکوه بیشتر به ویژه در روستاها برگزار شده و از جمله در دشت مغان قرنها به برپایی این جشن اهتمام داشته اند.

جامعی گفت: مردم دشت مغان روز اول اسفندماه "یالان چهارشنبه" چهارشنبه روغی به دومین چهارشنبه اسفندماه "یئل چهارشنبه" چهارشنبه باد و به سومین چهارشنبه اسفندماه "کول چهارشنبه" چهارشنبه خاک و به چهارشنبه آخر سال چهارشنبه گل می گفتند و در فاصله گذار از این چهارشنبه مردم اردبیل به خانه تکانی و نظافت منازل خود پرداخته و به نو نوار کردن وسایل خانه می پرداختند.

وی تشریح کرد: مردم در زمان های نه چندان دور در روستاهای اردبیل بویژه زنان خانواده با گل سفیدی که از منطقه سکونت تامین می کردند، اتاق های نشیمن خود را سفیدکاری می کردند و گاه بانوان با ذوق و اهل هنر با گِل هایی به رنگ ماشی نقش و نگارهای زیبایی بر روی دیوارهای اتاق ها می کشیدند و خانه و کاشانه را برای حضور مهمانان نوروزی آماده می کردند.

این فعال فرهنگی افزود: در روز «چهارشنبه کول» مردم روستاها به کوتاه کردن پشم گوسفندان و بزها می پرداختند و دختران و پسران دم بخت با مراجعه به آرایشگاه و سلمانی، موهای خود را آرایش یا کوتاه میکردند؛ چون در تفکر ایرانی نو نواری و تغییر در ظاهر و باطن زندگی در آستانه عید نوروز امری محتوم و گریز ناپذیر است.

وی بیان کرد: تنقلات سفره چهارشنبه سوری در اردبیل و روستاهای حومه شامل نخود، کشمش، سنجد، خرما، انجیر، مویز و گندم بوداده است که اغلب در سینی های مسی بزرگ جا داده و از شمع های رنگین در چیدمان آن به عنوان ملزومات حتمی استفاده می کردند.

جامعی اظهار کرد: بوته های خشک برای آتش زدن در مراسم چهارشنبه سوری که از پیش تهیه شده و هنگام غروب کودکان با لباسهای نو در کنار پدران و مادران آماده جشن آتش می شدند که البته در گذشته این آتش در پشت بام ها روشن میشد ولی امروزه وجود سقف های آسفالته و ایزوگام اجازه چنین کاری را نمی دهد؛ بنابراین بوته ها در حیاط منازل یا معابر روشن می شود.

وی اضافه کرد: در روز چهارشنبه سوری برای خانواده هایی که در طول سال گرفتار ارتحال عزیزان خود شده اند، به وسیله ریش سفیدان خانواده بوته ای تهیه و موقع غروب به خانه معزا برده شده و اعضای خانواده عزادار را برای روشن کردن آتش و شادمانی دعوت می کردند و ضمن مشارکت با آنان دوباره به منزل خود بازمی گشتند.

این فعال فرهنگی ادامه داد: امروزه در غروب چهارشنبه سوری شهر اردبیل غرق در نشاط و شادی است؛ فشفشه ها آسمان شهر را منور کرده و صدای ترقه گوش فلک را کر می کند و آیین تقدس آتش تا پاسی از شب ادامه می یابد.

وی گفت: پس از این مراسم اعضای خانواده بر سر سفره شام می نشینند. بنابر یک تحقیق میدانی اغلب غذای شام مردم این دیار در چنین شبی باقلا پلو با خورشت ماهی دودی، خرما، کشمش و قیصی تاب داده یا قورمه سبزی، سوتی پلو (شیربرنج) است.

جامعی افزود: "شال سالماق" در شب چهارشنبه سوری از سنت های رایج در روستاها است. در این آیین جوانان شالی را از باجه پشت بام به داخل اتاق آویزان می کنند و اهل خانه به شال جوانان پول و تنقلات بسته و جوانان شال را کشیده و پشت بام باهم آن را تقسیم می کنند.

وی اظهار کرد: از رسوم دیگر مردم اردبیل در چنین شبی این است که اغلب جوانان در پشت درب خروجی خانه به فال گوشی می ایستند تا صحبت عابران را به نام فال زندگی خود تعبیر کنند؛ از این رو توصیه شده که مردم در این مناسبت در مسیر عبور از کوچه ها حرف های درشت و نامربوط نزنند تا کسی که به فال گوشی ایستاده از حرف آنها مایوس نشود.

این فعال فرهنگی تصریح کرد: آیین ها، سنت ها و هنجارهای اجتماعی در گذر زمان گرفتار آسیب و تحریف می شوند و به خواست بعضی از مردم گاه اصالت های پیام خود را گم می کنند و اگر از این منظر به جشن چهارشنبه سوری نگاه شود، هزینه های میلیاردی جامعه هدف برای خرید مواد آتش زا و انواع ترقه فشفشه آن هم در چنین شرایط اقتصادی حرکت در راهی ناصواب است.

وی تاکید کرد: تهیه نارنجک های دست ساز به وسیله جوانان که هر سال آسیب های جانی و مالی بزرگی را برجا می گذارد، ایجاب می کند که مسئولان امور فرهنگی و اجتماعی با حفظ هویت این جشن بزرگ باستانی و توجه به عمق بخشیدن به نشاط اجتماعی که مورد نیاز مردم است، تدابیری با مشارکت مردم اتخاذ کنند.

فلسفه چهارشنبه سوری و انحراف های آسیب رسان

یک جامعه شناس و استاد دانشگاه های اردبیل نیز در این زمینه اظهار کرد: آیین های مرتبط با نوروز جزو جشن های مردم ایران و اردبیل به شمار می رود که از قدیم الایام در این کهن دیار برگزار میشده است و از جمله آنها می توان به چهارشنبه سوری یا جشن آتش اشاره کرد.

میرناصر داودزاده افزود: آتش در نزد ایرانیان نماد پاکی، روشنی، سرزندگی و تندرستی بوده است و از این رو چهارشنبه سوری از جایگاه خاصی برخوردار بوده است.

وی با اشاره به اینکه مردم این دیار همواره در پی صلح و شادمانی بوده اند، گفت: سوری واژه ای فارسی به معنای سرخ است و سور با ترکیب نا در واژه سورنا نام ساز جشن است که در مقابل واژه کرنا، ساز جنگ مورد استفاده قرار می گرفته است.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: در این میان مردم در نقاط مختلف استان اردبیل نخستین چهارشنبه تا آخرین چهارشنبه ماه اسفند را نام گذاری و در آنها آداب و رسوم خاصی را برگزار می کردند که این مراسم در نهایت به روشن کردن آتش و شادمانی ختم می شد.

داودزاده اظهار کرد: با این پیشینه مردم خانه تکانی و آذین منزل را در دستور کار قرار می دادند و در نهایت در چهارشنبه سوری بطور معمول بیرون از خانه به جشن و پایکوبی می پرداختند و بدین ترتیب به پیشواز نوروز می رفتند تا شادی از سال کهنه به سال نو انتقال یابد.

وی یادآور شد: این سروده استاد شهریار "بایرام اولوپ قیزیل پالچیق ازللر، طاقچالارا دوزمه لری دوزللر، ناخیش وروپ اتاق لاری بذللر، قیز گلینین فیندیخچاسی حناسی، هوس لنر آناسی قایناناسی" نشان دهنده عمق اعتقاد به تغییر در ظاهر و باطن همزمان با آیین چهارشنبه سوری و شادمانی مردمانی است که آن را گرامی می دارند.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: از دیگر اهداف مردم در آستانه نوروز تلاش برای آموختن انسانیت و نوع دوستی به فرزندانشان بوده و عشق و محبت را به مثابه زیربنای زندگی و کانون خانواده پاس می داشتند و تلاش می کردند تا هر سالشان بهتر از سال گذشته باشد.

وی با اشاره به اهمیت فتوت در ایران قدیم، اظهار کرد: ایرانیان با رفتار و رسوم خود که پایه اش بر نیکی و جوانمردی بنا شده بود، تلاش می کردند تا فرزندان خود را در مسیر خیر آموزش دهند؛ از جمله میتوان مراجعه بزرگترها به محله های فقیرنشین با همراهی فرزندان کوچکشان در راستای کمک به آنها اشاره داشت.

این جامعه شناس گفت: از دیگر مراسم ها این بود که اهالی هر محل در شب چهارشنبه سوری به سراغ خانواده ای که در طول سال عزیزی را از دست داده و سیاهپوش شده بودند، می رفتند و با روشن کردن آتش آنها را به جشن دعوت می کردند، پیام سرسلامتی می دادند و خانه را ترک می گفتند.

وی ادامه داد: بدین ترتیب بود که ایرانیان هر سال زندگی را با کیفیت تر از سال قبل آغاز می کردند اما به تدریج با گذر زمان برخی از این رسوم رنگ باخته و یا رو به فراموشی گذاشته است.

داودزاده گفت: "نو اوستی" از دیگر مراسم مرتبط بود که صبح روز پس از چهارشنبه سوری برگزار می شد و بر اساس رسمی مردم صبح زود کنار نهرها می رفتند و در اردبیل در محله های یعقوبیه و سیدآباد اهالی از یک ساعت پس از طلوع آفتاب تا یک ساعت پس پیش از غروب آفتاب از روی نهر آب می پریدند و ظرف های سفالی را پر از آب می کردند و آن را به منزل می بردند.

وی افزود: مردم قطرات آب را در چهار گوشه خانه می ریختند و معتقد بودند با این کار حشرات موزی در فصل گرم به داخل خانه نمی آیند.

این استاد دانشگاه بیان کرد: مرد خانه نیز نمک را به عنوان ماده جلوگیری کننده از فساد و نماد زندگی با قاشق چوبی که وسیله ارتزاق و تداوم زندگی تلقی میشد، شمع رنگی که نماد نور و روشنایی در مقابل تاریکی بود، قبل از ظهر به خانه می آورد و بدین ترتیب چهارشنبه سوری را به پایان می رسانند تا به استقبال نوروز بروند.

داودزاده افزود: مراسم چهارشنبه سوری سرشار از زندگی، شادی، انسان دوستی، عشق به هم نوع و همبستگی بود ولی متاسفانه در گذر زمان برخی از این رسوم حذف شدند و بویژه در سالهای اخیر افراد با رفتارهایی خارج از عرف آسیب های جانی و مالی را نیز موجب شدند.

وی تصریح کرد: حتی گاه استفاده از وسایل آتش بازی و انفجاری نامتعارف هم موجب آسیب های جسمی و روانی بین نوجوانان و جوانان شده و فلسفه برگزاری چهارشنبه سوری را زیر سوال برده است.

این جامعه شناس با اشاره به منافع مادی کلان برخی سودجویان در خرید و فروش مواد انفجاری و آتش زا گفت: انفجار نارنجک های دست ساز که صدای مهیب تولید می کنند، موجب ترس، آزار مردم و آلودگی صوتی در سطح شهرها می شوند، از جمله آسیب هایی است که هیچ قرابتی با آیین باستانی ایرانیان ندارد.

وی آسیب دیدگان مراسم چهارشنبه سوری در سال های گذشته را یادآور شد و افزود: برخی ادعا می کنند که زمانه تغییر کرده است، در حالی که این شرایط نشان می دهد خانواده ها رسوم خوب گذشته را به فراموشی سپرده اند و در تربیت فرزندان نیز کوتاهی و سهل انگاری کرده اند و مجموع اینها موجب می شود تا افراد بسیاری مسائل را نادیده بگیرند و به حقوق شهروندی یکدیگر تجاوز کنند.

داودزاده تاکید کرد: انتظار می رود خانواده ها از این فرصت ها برای ترویج دوست داشتن، تقویت صمیمیت، کمک بی منت به یکدیگر و خصایل پسندیده انسانی استفاده کنند.