آیا ماهی سفره هفت سین از کشوری دیگر به ایران آمده است؟

ایسنا/ بدنبال آخرین اخبار بدست رسیده، این پرسش مطرح می گردد که آیا ماهی سفره هفت سین از کشوری دیگر به ایران آمده است؟

درباره فلسفه نمادهای سفره هفت سین نوروز بحث و اظهارنظرهای متفاوت بسیار است. سیاوش آریا، پژوهشگر و کنشگر میراث فرهنگی نیز به دنبال این حساسیت و دل نگرانی ها که هر سال در آستانه نوروز، آیین ها و نمادهای باستانی را زیرسوال میبرد، تاکید دارد که آیین ها و آداب هایی که در پیشانی جشن های باستانی ایرانیان نمودار شده، بیگمان با خردورزی و اندیشه همراه بوده و پس از گذر هزاره ها با اندکی دگرگونی به ما رسیده است. این آیین های کهن یک شبه پدیدار نشده که بتوان آنها را به سادگی و آسودگی از دل مردم پاک کرد، برای ریشه یابی این نمادها و بازشناسایی نشانه ها در آثار تاریخی و مستندات، به گفت وگو با کتایون پلاسعیدی، باستان شناس با گرایش روزگار ایلامی و همچین شهرزاد اسدی، اسطوره شناس پرداخته شده که به بخشهایی از اظهارات و نتایج بررسی و مطالعات آنها اشاره می شود.

ماهی از روزگار کهن در شوش ایران بوده و ایزد آب است

پلاسعیدی پیرامون اینکه آیا ماهی سفره هفت سین از کشوری دیگر به ایران آمده است؟ گفت: ما در شهداد کرمان روی آوندهای (ظرف های) مفرغی نگاره ماهی را داریم که همین نگاره ها به همان حالت در روزگار سلجوقی تکرار شده و نگاره ماهی را در کف آوند بگونه ای که در حرکت هستند، نشان می دهد. ماهی از هزاره چهارم پیش از زایش عیسی مسیح روی مهرها نقش بسته که یکی از کهن ترین آنها وابسته به شکارچی و ماهیگیر است که بنابر خواسته دارنده مهر برای بدست آوردن شکار و ماهیگیری، نگاره بز کوهی که نشان دهنده فراوانی است با ماهی در کنار ایزد پشتیبان جانوران و شکار و ماهیگیری جای داده شده تا با داشتن چنین مهری مورد بزرگی و بخشش ایزد جای گیرد و به آسانی به ماهیگیری و شکار دست یابد.

او افزود: بر مهرهای استوانه ای میانه هزاره چهارم تا آغاز هزاره سوم پیش از زایش عیسی مسیح نگاره ماهی در چند ردیف کنار یکدیگر جای دارد، بسانی که گویی در آب شناورند. بر اثر مهرهایی که از شوش بدست آمده است نیز نگاره زیبایی دیده می شود که در رودخانه ای با ساقه ای انبوه از درختان، ماهی ها در پی یکدیگر شنا می کنند ـ بر نشان مهرهای دیگری شکارچیان لوح در برگشت از شکار ماهی ها آنها را از قایق بیرون می آورند - در زمینه یک مهر دیگر که از شوش بدست آمده ماهی نقش شده است. ماهی نمودار ایزد رودخانه و مرداب است و در آیین های گوناگون ستایش ماهی را به خدایی که بر تخت نشسته روشن می کند.

ماهی در آیین های گوناگون بر ایزدی که بر تخت نشسته پیشکش می شود - در شهرهای گوناگون نقش ماهی دیده شده که ایزدی بر تخت نشسته و در برابر وی ماهی روی میز ارمغان جای گرفته یا چند ماهی که در زمینه های مهر نقش شده است -، یک نشان مهر دیگر از شوش هزاره چهارم پیش از زایش عیسی مسیح بدست آمده که نگاره ماهی روی آن است - در نشانی دیگر با شماره ثبت 1219، یک آوند مفرغی که میان آن دایره ای است که گرادگرد این دایره چهار تا ماهی و رج سپسین پنج ماهی کوچک در حال شنا کردن هستند که در واقع آن نگاره میانی (وسط) خورشید است. نوشته علی حاکمی به کوشش محمود موسوی چاپ پژوهشکده سازمان میراث فرهنگی 1385-

همه آوندها آیینی هستند و به آن تشتک می گویند (آوندهای مفرغی تشتی ریخت)؛ زیرا لبه آنها بالا آمده است. نمونه های دیگری هم از این نمونه آوندها موجود است که در برخی نقش مار و دربرخی هم نقش گوزن دیده می شود، همانند آن آوند در جیرفت نیز بدست آمده که در آن نگاره شیر و پرنده است.

این ایلامی شناس گفت: در پاسارگاد ریخت مردی پدیدار است که یکی از پاهای آن ماهی است. این نگاره نماد ایزد آب است که به آن ایزد ماهی و مرد دریایی نیز می گویند که ما در سنگ نگاره میان رودان (بین النهرین) در کاخ سارگن دوم نمونه آن را داریم و به گمان بسیار در پاسارگاد از آن پیروی کرده اند.

این باستان شناس در پاسخ به این پرسش که آیا ماهی از کشوری دیگر به ایران آمده، اظهار کرد: ماهی از روزگار کهن در شوش ایران بوده و ایزد آب است. ما روی آوندهای سفالی نیز که از چغامیش از روزگار ایلامی بدست آمده نگاره مردی را داریم که ایستاده و در دو سوی دست هایش ماهی را گرفته و شکار کرده است. ماهی نماد زایندگی و برکت است و همیشه در خوان نوروزی جای داشته است. از سویی دیگر ما پیکره ایزد ماهی از جنس مفرغ از روزگار «سوکل مخ ها» سده 17 و 18 پیش از میلاد را که از شوش بدست آمده می بینیم که روی سر یک ماهی نشسته و در واقع یکی از آن پیکره های برجسته ای است که از نقش ایزد ماهی بدست آمده است.

در نگاره ای دیگر، سنگ نگاره زن نامدار نخریس از شوش بدست آمده که وابسته به روزگار ایلام نو است (سده 7 و 8 پیش از زایش عیسی) که هر دو در موزه لوور نگهداری می شوند. در این نگاره، چهره زنی را نشان داده که دارا و توانگر (ثروتمند) بوده و در برابرش میزی است که در آن ماهی جای داده اند که نشان می دهد ماهی چه اندازه ارزش و برکت داشته است.

ماهی که با سین آغاز نمی شود چه پیوندی با سفره هفت سین نوروز دارد؟

شهرزاد اسدی نیز در بررسی نماد ماهی در پیشینه فرهنگ ایران گفت: اگر بخواهیم در فرهنگهای هم سنگ (موازی) برآوردی داشته باشیم همانند فرهنگ میان رودان (بین النهرین) که پیوند تنگاتنگی با فرهنگ ایرانی بویژه ایلامی دارد، می بینیم که آنجا هم نماد ماهی بسیار ویژه و برجسته است. همچنین اگر بخواهیم بر سر خوان نوروزی (سفره هفت سین) روشنگری کنیم، می دانیم که نماد، آناهیتا است. اینک چرا ماهی با آناهیتا در پیوند است. باز هم با نگرش و دست آویزی به پیشینه های کهن می بینیم هر آنچه که کمابیش باشنده هایی که در آب می زیند با آناهیتا در پیوند است و بهتر آن است که این را همگانی کنیم و بگوییم با ایزد آبها در پیوند است.

برای نمونه، ما در فرهنگ میان رودان می بینیم که لاکپشت و حتی قورباغه که در واقع باشنده های آبزی هستند نماد ایزد آب بشمار می آیند و ما در نقش و نگاره های سفالینه ها که یک سرچشمه بسیار توانگر هستند برای آگاهی از باورهای کهن، هرچند که با پنداشت و گمان رو به رو هستیم، باز می بینیم که در این نمادها نقشهای قورباغه ای و لاکپشتی ریخت و ماهی شکل هستی یافته و ما نمی توانیم آنها را نادیده بگیریم.

او همچین اظهار کرد: ماهی در کشور چین در آغاز سال نو آزاد می شود و ما آن را در تنگ می گذاریم، اینها بماند. در اینجا سخن معترضه می گذارم و آن این است که بسیاری از فرهنگ ها و داشته های فرهنگی جهان فراگیر است، ویژۀ ایران نیست. از سویی دیگر نیز با طبیعت در پیوند است و بسیاری از باورها و داشته های فرهنگی وابسته به یک کشور نیست. در بسیاری از کشورهای دیگر ماهی به چشم می خورد. آن دارد آزاد می کند و ما در تنگ بلور می گذاریم، کما این که ما هنوز هم این باور را داریم که ماهی ها را مانند سبزه که به دل آب می سپاریم یا در دل طبیعت رها می کنیم، آنها را نیز در جایی مانند رودخانه بیاندازیم، این هم خودش برای ما قضیه مهمی است.

این زبان شناس در پاسخ به این پرسش که برخی می گویند ماهی با سین آغاز نمی شود و پیوندی با خوان نوروزی ندارد، گفت : آتشدان و اسپند هم سین ندارند، ولی ما در خوان (سفره) جای می دهیم و آن فدیه (قربانی) گیاهی است که دارد انجام می شود و ارزش فدیه در باورهای کهن است و ماهی هم سین ندارد، ولی می تواند نماد یکی از ایزدان برجسته ایران کهن و به نام آناهیتا باشد. این را واشکافی می کنیم و بسیاری از آن ریز کالاهایی که ما بر سر خوان نوروزی (سفره هفت سین) می گذاریم هم اکنون شاید دیرینگی به باستان نرسد مانند ماهی، ولی چه ایرادی دارد. هرچند که اشاره کردیم باور به ماهی و پیوندش با ایزد آب بسیار تنگاتنگ است و کهن، اما اگر این که در آن روزگار ماهی بر سر خوان نوروزی گذاشته میشده و بسیار چیزهای دیگری که داریم، هیچ پیوندی ندارد.

تنها یکسری ریزکالاهای گیاهی بوده، دانه هایی که پرورش می دادند، پیشکش می کردند و در واقع پیش نمونه بوده است و به این سان آزمایش می کردند و بیشتر خوراکی بوده است. با این همه هیچ ایرادی ندارد، فرهنگ پویایی به این است که در درازای زمان دگرگون می شود و به دید من به سوی رسایی و پختگی پیش رفته و نه به سوی پسرفت.

اسدی این نکته را به زعم خود بیان کرد که اینک فرهنگ چینی ستیزی در میان روشنفکران باب شده است. این بد نیست که ما به داشته های خودمان برمی گردیم، اما در این میان باید بسیار هشیار باشیم که همه چیز را نبازیم و بر باد ندهیم. یک سری گفت وگوها می شود که می خواهیم با زیست بوم آشتی کنیم، به ماهی ها که آفریده های زنده اند توجه کنیم. درصورتیکه این یک قضیه جداگانه است. و نباید به ژرفای این متن آسیب برسانیم؛ زیرا به فرهنگ خودمان چنین کرده ایم و این یک فاجعه است. به هر روی، ماهی پیوندی تنگاتنگ با ایزد آب دارد و بودنش هم بر سر خوان نوروزی نیاز است و بسیار هم زیبا است. اگر کسانی دلسوز هستند و زیست بوم را دوست دارند راهکاری نشان دهند، نه این که با آیین های کهن ستیز کنند.

پیشینه هزار ساله ماهی قرمز در ایران

شاهین سپنتا، پژوهشگر و فعال میراث فرهنگی و محیط زیست نیز چندین سال پیش که بحث بر سر غیرایرانی بودن نماد ماهی قرمز در سفره هفت سین، پررنگ و عمومی تر شده بود، به بررسی پیشینه هزار ساله ماهی قرمز در ایران پرداخت و در مقاله ای نوشت: یکی از اظهارنظرهای اشتباه، نداشتن سابقه تاریخی آشنایی ایرانیان با ماهی قرمز و ورود این گونه جانوری در صد سال پیش از چین به ایران است، اما بررسی ها نشان می دهد که ایرانیان بیش از 2500 سال پیش با ماهی قرمز آشنایی داشته اند.

در بخشی از این مقاله آمد: آثار تاریخی بدست آمده در مرزهای پهناور ایران فرهنگی که امروز در موزه های بزرگ جهان نگهداری می شوند نشان می دهند که مردمان ساکن در فلات ایران هزاران سال است که با گونه های مختلف ماهی به ویژه ماهی قرمز آشنایی داشته اند.

نمونه این ادعا تندیسک ماهی قرمز مربوط به دوران هخامنشی است که سپنتا درباره آن توضیح داده است: این تندیسک طلایی یکی از اشیای «گنجینه آمودریا» است که از محوطه باستانی تخت قباد بدست آمده است. گنجینه آمودریا (Oxus Treasure) شامل بیش از 170 مورد از اشیای ارزشمند متعلق به دوران هخامنشیان است که در حال حاضر در موزه بریتانیا و همچنین موزه ویکتوریا و آلبرت نگهداری می شود. اشیای این گنجینه بیشتر طلا و نقره هستند و به سده های پنجم تا چهارم پیش از میلاد مربوط می شوند. اشیا و سکه های طلا و نقره گنجینه آمودریا (رود جیحون) مهمترین دفینه آثار فلزی کشف شده از دوران هخامنشیان است که حدود سالهای 1877 و 1880 میلادی نزدیک محل تخت کواد (قباد) بدست آمده است.

این تندیسک ماهی قرمز یا (Gold fish) از جنس طلاست. این ماهی با 24.2 سانتی متر طول و 370 گرم وزن از جنس طلا ساخته شده و فلس ها و باله های آن با ظرافت طراحی شده و به وضوح قابل مشاهده است. در دهان این ماهی یک روزنه است و درون آن به صورت یک مجرا یا لوله توخالی است که احتمالا به عنوان لوله عطر یا روغن کاربرد داشته است و احتمالا با یک چوب پنبه و یا دری متصل به یک حلقه بسته میشده است و به عنوان یک آویز زینتی مورد استفاده قرار می گرفته است. مجسمه زرین ماهی قرمز موزه بریتانیا در سال 2004 از سوی این موزه در نمایشگاهی با موضوع «نوروز و هفت سین» به نمایش گذاشته شد.

نمونه دیگر، تندیسک نقره ای به سبک ایلامی (عیلامی) متعلق به سال های 600 تا 900 پیش از میلاد است که نشان می دهد ایلامی ها نیز با «Gold fish» آشنایی داشته اند. ماهی در هنر ایلامی نمادی از آب و خدای آب و گاه نشانی از نزدیکی به آب است و در هر صورت ارتباطی با آب و دریا دارد. در مورد این مجسمه می توان احتمال داد که با ائا (Ea) یکی از خدایان سومریان در بین النهرین یا میان رودان که خدای دریاها و آب ها است رابطه دارد چون آب سمبل خدای ائا است.

این تندیسک نقره ای ماهی قرمز در «گالری برکات» نگهداری می شود. گالری برکات با مدیریت «فایض برکات» که شعبه ای در محله «می فر» در مرکز شهر لندن و شعبه دیگری در «بورلی هیلز» در «لس آنجلس» دارد، به خانواده یهودی هنردوستی به نام «برکات» تعلق دارد که پنج نسل است به جمع آوری و داد و ستد عتیقه و آثار تاریخی اشتغال دارند و این گالری را 100 سال پیش در بیت المقدس تأسیس کردند. چنان که گفته شد، اهمیت تندیسک های زیبای این ماهی های کوچک، زیر نفوذ باور به خدای بزرگ میان رودان، «ائا» است که آن را خدای عقل و خرد، خدای دریاها و آب ها و خدای خیر و شر دانسته اند.

نمونه های دیگری از نقش ماهی بر آثار تاریخی ایران را میتوان بر ظروف فلزی مربوط به دوره ساسانی دید که در آنها ماهی یا دو ماهی به عنوان نماد زندگی در درون آب به کار نگهبانی از ریشه های درخت زندگی که در آب ریشه دوانده است، مشغول هستند. ارتباط نقش شیر و گاو نیز با فلسفه نوروز قابل توجه است. نقش ماهی در دوره صفویه و تا قاجار همچنان و پرتکرار روی اشیا، ظروف، کتیبه ها و تالار کاخ ها ترسیم شده است.