دیوار سدار یک بنای تاریخی مربوط به دوره زندیه است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای منتشر شده، دیوار سدار یک بنای تاریخی مربوط به دوره زندیه است.

​کارکرد دیوارها

اصولاً دیوار در ایران به دلیل جدا دانستن درون از بیرون، شهر از غیر شهر، منظوم از آشفتگی و آشنا از ناآشنا کاربرد می یافت و شاید بتوان عبارت یک آسمان و دو زمین را در همین ارتباط مطرح کرد بدین معنا که یک دیوار پدیدآورنده دو حوزه زمینی متفاوت است. مسیر دیوار شهرها هم عموماً از عوامل طبیعی موجود در منطقه پیروی می کردند و تنها آنجایی که حدود طبیعی قادر نبود شهر را پناه دهد، دیوار مصنوعی بااهمیت تر جلوه می نمود. این دیوار مصنوعی با اشکال مختلف گاه هندسی و منظم و گاه غیر هندسی و بی شکل ساخته می شدند.

کارکرد اصلی دیوار تأمین امنیت و دفاع از شهر بوده است اما درعین حال به عنوان یک عنصر محدودکننده و بازدارنده نیز عملکردی کارآمد داشته است. از توسعه نامطلوب و بی برنامه و همچنین از تخریب و ساخت وساز در مزارع و اراضی کشاورزی حاشیه شهرها جلوگیری میکرده است. در حقیقت دیوار شهرها به عنوان اهرمی برای کنترل شهر بوده است.

به بیانی دیگر دیوار برپادارنده مدیریت سازمان یافته ای است که در ایجاد تعادل درونی شهر بکار می رود. بنابراین درگذشته از طریق ظرفیت های بالقوه و بالفعل طبیعی از طریق نهرها، رودخانه ها، ارتفاعات یا عناصر ویژه مصنوعی همچون حصار و بارو، بخش عمده ای از نیاز به امنیت شهرها محقق میشده است.

دیوار و بر ج سدار در کیلومتر 5 جاده خمیر بندرعباس بر روی بلندای تپه ای واقع شده اند. این دیوار متعلق به دوره زندیه – قاجار است. در کتب و منابع تاریخی، تصویری از آن موجود نیست، تنها در کتاب سدید السلطنه کبابی در بخشی که در مورد بندر خمیر صحبت کرده، توصیفی نیز از این دیوار آورد: از آنجا که چون حرکت نمایند به منطقه ای رسیده موسوم به سدار بر وزن جدار عبارت از دیواری است که با سنگ و ساروج از فراز کوه به دریا کشیده اند تقریباً به امتداد صد درع شاه چهار سنگر و دو برج و دروازه ای برای آن دیوار قرار داده اند برای ممانعت ورود خصم، حال همه آنها در شرف انهدام است. در افواه سکنه آن حدود شایع است که این بنیان را خواجه محمد طاهر نامی بنانهاده، خواجه مزبور قبل از سلسله خوانین کنونی بستک در دژگان کلانتر بوده است.

در مورد دوره ساخت نیز در همین کتاب اشاره شده است که … در جنوب و بدایت محله تپه ای است که به زکی خان اشتهار دارد گویند آنجا برج بوده و یقیناً منسوب به زکی خان زند است، چون کریم خان زند را سالها با خوانین بستک جنگ بود.

از آنجا که در کتاب سدید السلطنه احداث دیوار سدار را به خواجه محمد طاهر نسبت داده اند و این خواجه قبل از خوانین بستک کلانتر دژگان بوده احتمالاً این بنا در دوره زندیه یا افشاریه ساخته شده است.

درجایی دیگر به برج ها و دیوار دفاعی در مسیر بندرعباس خمیر اشاره شده است، اما تعداد برج ها سه و به چند برج دیگر در نزدیکی آنها هم اشاره شده است. همچنین مصالح ساختاری سنگ و گچ قید شده است.

«مابین قریه پل که به مسافت سه فرسخ در طرف مشرق خمیر واقع است و بندر خمیر سه برج محکم با گچ و سنگ در سه کوه ساخته شده و چند برج دیگر هم به خط مستقیم از کنار جاده تا برج های سر کوه بنا کرده اند. در پای برجی که در کنار راه واقع است یک لوله توپ دهن پر بدون اراده (عراده) و سایر ادوات افتاده که در 27 سال قبل که حسین خان بهارلو برای غارت به آن صفحات میرفته است، آن توپ را از خمیر به مکان مزبور برده اند که در آنجا مانده و به مرور زمان مندرس شده است.»

وضعیت کنونی دیوار سدار

در حال حاضر تنها در حدود 60 متر از دیوار با ارتفاع متغییر باقی مانده و در حدود 70 متر نیز کاملاً از بین رفته و مصالح ساختاری آن بر روی زمین ریخته و تنها مبین خط امتداد دیوار است. ضخامت دیوار در پایه ها 75-60 سانتیمتر و در بالای دیوار به 15 سانتیمتر هم می رسد و حتی در بعضی قسمت ها ضخامت در پایه نیز کم است. در حدود فاصله صد متری از آن یک برج با قطر حدود دو متر و دیوار متصل به آن حدود ده متر واقع شده است. احداث جاده باعث قطع دیوار شده است. در امتداد دیوار به سمت جنگلهای حرا، بقایای سنگی دیوار را هنوز میتوان پیدا کرد.

براساس مقاله دیوار سدار یک بنای تاریخی مربوط به دوره زندیه است باید بدانید که مسیر دسترسی در سال 1385 توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با احداث پله های سنگی، سهل و آسان شده است. این پله ها فقط جهت دسترسی به دیوار سدار است.

برج و دیوار سدار 1

برج و دیوار سدار شماره یک در ارتفاع 193 متر از سطح دریا قرارگرفته است. آثار بجای مانده از امتداد دیوار دفاعی سدار و بخشی از برج آن بصورت تلی از قلوه سنگ باقی مانده است و این سازه در حدود 200 متر از سطح زمین قرار دارد و راه دسترسی به آن از جاده ایستگاه مخابراتی امکان پذیر است. دوره فرهنگی آن زندیه – قاجاریه است.

پناهگاه سدار

این پناهگاه در ارتفاع 102 متر از سطح دریا قرار گرفته است و در فاصله 80 متری ارتفاع دیوار سدار 1 حفره ای در دل کوه سدار، شمال ایستگاه مخابرات وجود دارد. که محل استراحت نگهبانان و یا اینکه به عنوان کمینگاه و مکان دیده بانی مورداستفاده قرار میگرفت. دوره فرهنگی پناهگاه سدار نیز زندیه – قاجاریه است.

برج و دیوار سدار 2

این بنا در 5 کیلومتری شرق بندر خمیر و در شمال جاده بندرعباس – خمیر در ارتفاعات سدار قرار دارد که از جنوب به جاده اصلی و ساحل دریا محدود می شود. این بنا به صورت درازا از ارتفاعات تا سطح زمین و تا ساحل دریا ادامه داشته است و جهت آن شمالی جنوبی است. بخش دیگری از این بنا که به دلیل تخریب دیوار از آن جدا شده در حدود یک صد متری دیوار سدار است که شامل برج و بخشی از دیوار است.

درازای دیوار سدار در حال حاضر 87 متر، ضخامت 35 سانتیمتر و بلندای حد متوسط آن 105 متر است. این دیوار دارای یک برج در ابعاد 3×2 متر است که تخریب شده است.

آثار بخش دیگر دیوار که در یک صد متری شرق ارتفاعات دیوار سدار قرار دارد دارای یک برج تقریباً بیضی شکل با قطر 6 متر که در حال حاضر از بلندای آن 80 سانتیمتر باقی مانده و از دیوار متصل به برج 1.5 متر باقی مانده است.

در دیوار سدار تیرکش هایی به اندازه های 10×10 و 8×10 تعبیه شده است. مصالح بکار رفته در دیوار سدار سنگهای بی شکل و ملاط ساروج است.

آثار ادامه دیوار در ساحل مشاهده می شود که حدود 212 متر است و سه برج در آن بکار رفته که فاصله برج ها از یکدیگر جنوب به شمال 82.65 و 65 متر است. طول این دیوار از بالاترین قسمت ارتفاعات سدار 400 متر تخمین زده شده است. در محدوده دیوار تعدادی قطعات سفالی جمع آوری شده است.

ساختار دیوار

ازنظر باربری دیوارها به دو نوع باربر و غیر باربر در بنا مورداستفاده قرار می گیرند. به دیوارهای باربر اصطلاحاً جرز یا پایه ستون و به دیوارهای غیر باربر اسپر می گویند. دیوار غیر باربر بیشتر نقش جداکننده را دارد به این ترتیب که اگر از بنا حذف شوند تأثیری در ایستای ساختمان ندارند و میتوان حتی آنها را برداشت. در دیوار سدار، دیوارها تنها بار خود را تحمل می کنند و میتوان آن را در دسته دیوارهای پرس قرارداد.

پرس به دیوارهای ساده و صاف می گویند. به همین جهت هیچ گونه پشت بندی جهت جلوگیری از رانش دیوار وجود ندارد و همچنین در طول دیوار هیچگونه کلاف عمودی و افقی قرار داده نشده است. ساختار دیوار از سنگ های لاشه و قواره است که از سنگ لاشه برای پرکنندگی استفاده کرده اند و ملاط بکار برده شده ملاط گچ آهک است.